Grupi i vogël i shkrimtarëve francezë, që sapo kishte vizituar psikiatrikun e Elbasanit, atë që dikur e quanim “Te 17-ta”, po i afrohej mikrobusit luksoz. Në atë spital ish mbyllur jeta e një përkthyesi të shquar, i cili nuk kishte pranuar të përkthente në frëngjisht librat e diktatorit. Të vetmet shqiptare aty ishim unë dhe Alina. Prej vitesh jetoja në Francë e me një grup miqsh të universitetit ku punoja, kishim organizuar atë vizitë, ndërsa Alinën ma kishin rekomanduar të njohurit e Tiranës si përkthyese. Dija shumë pak për të dhe deri atëherë nuk kishim pasur rast të flisnim asgjë tjetër veç punës, ndaj, kur më doli në krah e nisi të ecte në një hap me mua, i thashë:
– Më thanë se ke punuar në T., qytetin tim të lindjes.
– Po, kam qenë mësuese e frëngjishtes në gjimnaz, – ma ktheu e entuziazmuar.
Pastaj më pyeti për mbiemrin e vajzërisë dhe emrat e prindërve. Ia thashë atë të nënës, duke menduar se nuk do mund ta kujtonte pas kaq vitesh.
– I kam njohur të dy. Më kujtohet edhe kur linde ti… – më befasoi, por nuk vazhdoi më tej. U duk se u pendua shpejt për çka tha.
Prindërit e mi u ndanë disa muaj pasi linda e me siguri kjo iu kujtua aty për aty. Unë u rrita me nënën. Babai u rimartua e nuk më takoi kurrë.
– Nuk ka gjë, – nxitova ta liroja disi nga barra. Më kanë treguar që im atë ishte plot vese: i alkoolizuar, bixhozçi, shkonte me gra të tjera e sa herë zihej me to, ia shfrynte dufin nënës.
Në ato pak hapa, biseda rrodhi vetvetiu nga jeta e qytetit tim te letërsia. Ajo sapo kishte botuar librin e katërmbëdhjetë, një volum me tregime, ndërsa unë me drojë i tregova se kisha ngecur në përgatitjen e të parit.
– E re je akoma, ke shumë kohë përpara! – më dha zemër dhe hipi në mikrobus.
Ndërkohë që të huajt u rehatuan nëpër sedilje, zumë edhe ne vend. Këtë herë pranë e pranë. Dyert u mbyllën e kur mendova se biseda jonë do të shtyhej më tej, Alina hapi çantën e nxori një zarf.
– Ma dërgoi një mike. Lexoje.
Nuk e kuptova pse ma dha; ç’hyja unë në atë mes? E hapa dhe i hodha një sy. Ishte një e-mail i gjatë, i printuar në letër. Që në rreshtat e parë e kuptova psenë. U rehatova në ndenjëset e buta; deri në Tiranë do më mjaftonte koha ta përpija.
∗∗∗
“E dashur Alina,
Kjo është letra e tretë që po të shkruaj. Dy të parat t’i kam dërguar në formën e dikurshme, tradicionale, nëpërmjet postës. Kohë të tjera atëherë. Besoj të kujtohet që me letrën e parë të lajmëroja se u fejova me Marashin, me të dytën të kumtova ndarjen. Në të dyja herët, përgjigjet e tua përmbanin një pyetje: “Pse?”. Sot, pas tridhjetë e dy vjetësh, po ta shkruaj psenë e po ta tregoj ashtu siç ia rrëfej vetes netëve pa gjumë. Ndoshta do të shkruash diçka për këtë histori… nuk e di, gjithsesi nuk do kursej asnjë detaj të përjetimeve të mia.
Nuk është e thënë që bashkëshorti të ketë me patjetër vese dramatike për të ta nxirë jetën. Mund të mos jetë pijanec, të mos vjedhë, të mos ketë dashnore, të mos luajë bixhoz e megjithatë mund të ta nxijë jetën çdo ditë, çdo çast. E jeta ime për shtatëmbëdhjetë vjet kaloi si një dramë me një akt të vetëm: përshtatjen. Me kalimin e kohës, kur ndodhitë i pashë me tjetër sy nga largësia e viteve, kuptova se personi për t’u mëshiruar nuk isha unë.
Por po e nis nga fillimi, që në kohën kur ne të dyja jetonim në atë dhomë të vogël të qytetit, ku bujtëm për shumë vite.
Ti e di që Marashin e njoha atë ditë që erdhi në spital; ishte mbushur i tëri me urtikarie. Hera e parë që i shfaqeshin. I bëra një ultrakorten pa e kuptuar shkakun e asaj urtikarieje aq të përhapur. Kjo gjendje iu përsërit në vazhdim, çdo vit, gjithmonë në të hyrë të nëntorit. Ishte një reaksion alergjik nga e ftohta, mjaft i rrallë. Shkak që t’i shpërthente, me siguri, u bë stresi i atij viti. Sapo ish emëruar nëndrejtor në gjimnazin ku punonit bashkë. Përgjegjësia që mori, e vuri me shpatulla pas murit Marashin njëzetekatërvjeçar, të sapodiplomuar e pa eksperiencë.
Mësimi kish filluar që prej dy muajsh, por deri atëherë nuk ishim hasur, edhe pse shkolla e spitali ishin afër dhe vetë qyteti një pëllëmbë vend. Ti ma pate përmendur një mbrëmje, teksa përgatiteshim për gjumë e po mbyllnim bisedat tona të përditshme mbi punën e jetën. Më the se ishte njeri korrekt, por tepër nursëz: “Nuk e kam parë asnjëherë të qeshë…!”. Ja kështu e përshkrove, pa e ditur se pikërisht eprori yt do të bëhej më vonë edhe “eprori” i jetës sime.
Atë ditë në spital m’u duk i druajtur e fjalëpaktë. Ishte djalë i pashëm. Më pëlqeu. “Kujdes nga ata që flasin pak”, më shpotite ti, kur të tregova për vizitën. Më vonë, shumë vonë, e kuptova që ai fliste pak se nuk kishte shumë për të thënë. Dhe nuk ishte i ndrojtur: kishte aftësi të frikshme vetëkontrolli.
Pak përpara se ta kuptoja se ai djalë më kish hyrë vërtet në zemër, erdhi transferimi yt. Pas tre vjetësh në atë qytet malor, ti do të ktheheshe në shtëpi. U gëzova për ty, por u mërzita për veten. Më munguan gjatë bisedat dhe të qeshurat tona në atë dhomë të vogël. Kur Marashi hyri në jetën time, ndjeva dëshirën të flisja me ty. Kujt tjetër mund t’i hapesha pa drojë e ti kërkoja një mendim për njeriun që po dashuroja? Aq më tepër që punonit bashkë.
Kështu, disa muaj pas largimit tënd, ne u fejuam. Kjo ishte edhe koha kur të nisa letrën e parë e pyetja jote “Pse?” më çuditi pak, por isha në tjetër qiell asokohe e nuk e vrava mendjen.
Pa u bërë viti u martuam. Po atë vit, Marashi u emërua drejtor. Nuk fliste asnjëherë për punën, por nuk qe e vështirë t’ia nuhasja ankthin. I gjendur me një përgjegjësi që ndoshta nuk e priste, donte të tregonte se qe pikërisht njeriu i përshtatshëm për atë vend pune. Jetonte me frikën se diku mund të gabonte e nuk do e duronte dot që ndokush ta kritikonte; deri edhe muskujt i dhembnin nga tensioni nervor.
“Nuk është e thënë që punën ta përballosh me ankth. Mos kërko të pamundurën nga vetja për t’u pëlqyer të tjerëve…”, i thashë njëherë. Në vend që të arsyetonte, u nxeh. Iu duk papjekuri që e mendoja në atë mënyrë. Jo vetëm ai, por edhe unë, gruaja e tij, duhej të ishim persona perfektë, tek të cilët askush nuk mund të gjente as yçklën më të vogël. E unë sigurisht që nuk isha perfekte.
Një herë, aty nga vitet e para të martesës, e pyeta se çfarë kishte pëlqyer tek unë. Më tha se i kisha bërë përshtypje që herën e parë që më kish parë në autobusin që lidhte qendrën e qytetit me qytezën e vogël pranë. E mbaj mend atë ditë. Po kthehesha nga një vizitë që kisha bërë në qytezë, fare pak ditë pasi kisha nisur punë. Autobusi ishte dingas. Të gjithë njiheshin me njëri-tjetrin dhe bënin shaka, duke hedhur e pritur batuta. Për mua jugoren ishte e vështirë t’i kuptoja. Prej rrugës së pashtruar, udhëtimi zgjati gati një orë, megjithëse distanca ishte vetëm shtatëmbëdhjetë kilometra. Atij i kish pëlqyer që nuk kisha folur me njeri e sidomos që nuk kisha qeshur asnjëherë. Serioziteti im gjatë gjithë udhëtimit i kish lënë mbresa. Qesha me gjithë shpirt kur ma tha.
“Oh, më kujtohet ajo ditë”, ia ktheva, “sapo isha transferuar në qytetin tënd dhe isha e mërzitur. Zakonisht e kam vështirë të rri serioze”.
Në atë kohë nuk e dija se fjalës “serioze”, ne i jepnim kuptime të ndryshme. “Serioze” për Marashin ishte çështje epiderme, jo shpirti: lëkurë e lëmuar, asnjë buzëqeshje nëse je e lumtur, asnjë lot nëse je e trishtuar.
Më kujtohet një mbrëmje: në televizor po transmetohej një valle ritmike e vajza, gjashtë vjeçe atë kohë, u ngrit të kërcente dhe unë pas saj për ta shoqëruar. Nuk kishim filluar mirë të kërcenim kur Marashi na e preu hovin:
– Mos u lazdroni nëpër shtëpi!
Unë mbeta si hu, ndërsa vajza i tha:
– E ku të lazdrohemi, në rrugë?
Vetëkontroll në kufijtë e jonjerëzores. Të dukesh ndryshe nga ç’je, nga ç’ndjen, edhe pse të duhet të shtiresh. Unë nuk shtiresha dot, nuk më shkonte as ndër mend, por kjo hare e shpirtit tim atij i dukej një e keqe e madhe, që duhej shtypur, transformuar, për të krijuar një qenie tjetër në përmasat e imagjinatës së tij.
Para se të shkonim në ndonjë dasmë o festë, bënte sherr rregullisht. E bënte me qëllim, që të mërzitesha, pra nuk do qeshja, nuk do flisja, nuk do kërceja, do rija nursëze. Do dukesha grua serioze. Thuamë ti, e dashur Alinë, si mund të mos gëzosh në një dasmë? E pra… një e qeshur me gjithë zemër, një kërcim, qoftë edhe në grup, për të ishte provokim dhe një shkak i mirë sherri.
Jo aty për aty. Tinëzisht.
Fillonte të më mbante inat, të mos më fliste, të mos përgjigjej, të mos më hidhte as sytë me ditë e javë. Dhe kur nervat e mia nuk mbanin më, kur kisha harruar ç’kisha bërë apo thënë, kur nuk më kujtohej më as konteksti e as rrethanat, fillonte me fjalinë: “Pa më thuaj, pse atë ditë…?”.
“Nuk kam bërë gjë, nuk kam arsye të kërkoj falje për gabime të pabëra” – kjo nuk ishte një mënyrë e mirë për ta mbyllur sherrin.
“Dakord, kam gabuar, më fal!” – kjo ishte akoma më keq.
Pas sherreve të tilla, Marashi nuk më fliste për muaj të tërë. Kthehej për drekë, hante e flinte. Pastaj dilte përsëri, kthehej, hante e flinte. Në atë kohë mbaja hapur te faqja shtatëmbëdhjetë, librin me poezi të Jacques Prévert.
Mëngjesi
Ai hodhi kafen
në filxhan
Shtoi qumësht
në filxhanin e kafesë
e ëmbëlsoi me sheqer
kafenë me qumësht.
Me lugën e vogël
i përzjeu.
Piu kafenë me qumësht.
Mbështeti mbi tryezë filxhanin
pa folur, pa më parë.
Ndezi një cigare
e bëri rrathë
me tymin e saj.
Shkundi hirin
në tavllë
pa më folur
pa më parë.
Ai u ngrit
vuri kapelën në kokë
veshi pardesynë e shiut
sepse binte shi
dhe u largua
nën shi
pa më folur
pa më parë.
Unë mora kokën në duart e mia
dhe qava.
Ata muaj të gjatë, “pa më folur, pa më parë”, ishin si të kaloja përmes purgatorit. Mes presionit psikologjik (nuk e dija në e kishte nxjerrë gjithë dufin) dhe stërlodhjes fizike (jetoja në gjendje të nderë nervash, si një tel i tendosur) bëja me faj veten se ndoshta kisha bërtitur tepër, e kisha tepruar me nervat, që i isha përgjigjur keq, që kisha përplasur pjatat teksa i laja…
∗∗∗
E dashur Alinë,
Një tjetër nga gabimet e mia të pafalshme ishte se bëja gjithçka doja pa e pyetur, pa e pritur, pa i kërkuar ndihmë!
Duheshin dru – i çaja; duhej ujë – e mbushja; duheshin ushqime – ngrihesha me natë të mbaja radhën, ndërkohë që çoja e merrja fëmijët nëpër çerdhe e kopshte, kujdesesha për gjithçka kish nevojë shtëpia, punoja e shumë shpesh më duhej të ecja me orë të tëra në këmbë për të shkuar nëpër vizita fshatrave. Por këto lehtësira, paradoksalisht, e bënin të ndjehej i padobishëm, i panevojshëm, i papërfillur. Ishte sikur t’i thosha: nuk kam nevojë për ty. Do kishte dashur të më gjente të plevitosur, të uritur, mua e fëmijët, në një cep të kuzhinës, duke e pritur dëshpërimisht që të vinte ai të ndizte zjarrin.
Nuk e kuptoi kurrë se mua nuk më rëndej t’ia bëja jetën komode, me aq sa mundesha, sepse e doja.
Mendoj se në ato vite unë mbijetova ngaqë, në një farë mënyre, e kisha përjashtuar Marashin e vërtetë nga jeta ime. Jetoja me Marashin që kisha në zemër, me imazhin që kisha krijuar për të.
Kisha krijuar botën time me ëndrra e nuk doja të zgjohesha. Do kishte qenë shumë e dhimbshme të dilja nga ëndrrat e të njihja Marashin e vërtetë.
Që të mos zgjohesha, lexoja pareshtur. Ndonjëherë provoja edhe të shkruaja; t’i hidhja në letër ndjesitë e mia ishte njëfarë zgjimi, ndaj e lashë fare atë punë.
Me kohë, stërlodhja fizike e mendore m’i mbyllën sytë fare, më zbrazën.
Pikojnë lotët nën qepallë
Zemra zbrazet
Dalëngadalë…
Pra, nuk shkruajta më. Lexoja, por nuk entuziazmohesha si më parë; frazat e bukura, përshkrimet, poezitë më kalonin para syve pa më lënë mbresa. Dëgjoja muzikë, nuk ma mbushte shpirtin si më parë. “Vite prozaike” i quajta më vonë, kur binte fjala për to.
Para dritares së shtëpisë, në cep të rrugës, ishte një cung i zgavruar nga rrufeja. Ja, si ai trung më dukej vetja. Bosh. Zgavër mu në lukth të shpirtit.
Nuk besoj se e vuri re ndonjëherë; sidoqoftë nuk ishte ky ndryshimi që ai kërkonte. Ai më deshi të ndryshuar në mënyrën e tij, deshi një grua prej porcelani: të ftohtë, pa ndjesi, pa mimikë, të thyeshme. Dhe e gjeti zgjidhjen.
Filloi të më vinte dorë. Nuk ishte një shpullë në një çast inati. Më rrihte me gjithë forcën e tij prej burri. Harronte që poshtë vetes kish mbërthyer një njeri, një grua, gruan e tij, nënën e fëmijëve. Më godiste sikur çante dru. Kjo me siguri e bënte të ndjehej i fortë e burrnor, pa i shkuar ndërmend se gjuante dobësinë, pasigurinë e tij.
Grisma lëkurën si kartë,
çirrma shpirtin si letër.
Thonjtë ngjiti në mish,
gjakosmë mu në shpirt.
Nuk është lëkura që vuan,
po shpirti që qan.
Është për t’u çuditur se si zoti, natyra, unë vetë, rrethanat, quaji si të duash, ose të gjitha së bashku, më bënë t’i nënshtrohesha psikologjisë së momentit. Ai realitet ishte imi, ishte ashtu, nuk mund të ishte ndryshe. Kështu, edhe pas hurit që haja rregullisht, i jepja të drejtë. Faji ishte gjithmonë i imi! Do të duhej të ishte imi me domosdo. Nëse ai ishte nervoz, i zemëruar, nëse më rrihte, ndodhte sepse unë e bëja të humbiste durimin. Nëse qaja, ishte faji im, që isha tepër e ndjeshme. O ndoshta isha e çmendur!
Dhe e falja.
∗∗∗
Zakonisht në fundjavë shkonim te shtëpia e vjehrrit, por atë të diel ishte e pamundur. Bora kishte arritur mbi një metër lartësi e vazhdonte të binte me flokë të rëndë e të shpeshtë. Pas drekës, Marashi u shtri në divan. Unë vura fëmijët në gjumë dhe u ula në kolltuk të lexoja. Pa mbaruar ende faqen e parë, pata ndjesinë se po përgjohesha. Ktheva kokën nga divani. Marashi m’i kishte ngulur sytë me një vështrim të keq, zhbirues.
– Pa më thuaj, ç’ke mësuar sot nga të lexuarit? – më pyeti hidhur.
U rrëqetha. Për vite të tëra, jeta jonë kalonte mes sherreve dhe muajve të tërë pa folur.
Sëmuren fjalët edhe vdesin
e nuk shprehin më asgjë…
…Nuk dinim më përse të flisnim. Ishte e rrezikshme të fjaloseshim, sepse kjo do të thoshte fillim sherri. Ishim dy entitete, që kishim humbur lidhjen ose ndoshta nuk e kishim pasur kurrë. Pyetja e asaj dite nuk ishte shenjë paqeje. Ai donte të tregonte se kishte fuqi mbi mua edhe në momentet që ishin të miat, se ai mund të ma shkatërronte qetësinë, mendjen… mua! Kur të donte! Vështrimi i tij ishte ogurzi. Pata ndjesinë e fortë se atë çast po i hanin duart për të më dhënë një dru të mirë, ku të dhëmb e ku të djeg! Njëherë e përgjithmonë!
Atë të diel dimri me dëborë e kuptova për herë të parë se ai jo vetëm nuk më donte, por edhe se nuk i pëlqeja fare. Nuk i pëlqeja e qeshur, e hareshme, e gëzuar. Nuk i pëlqeja e mbyllur, e heshtur. Nuk i pëlqeja çfarëdo që të bëja. Ai ndjehej i zhgënjyer, i mashtruar: i kisha pëlqyer vetëm atë pjesë udhëtimi prej shtatëmbëdhjetë kilometrash, e dëshpëruar dhe e pasigurt.
Kishte ndodhur e pamenduara: unë nuk isha e pasigurt, as e dëshpëruar. Ai nuk kishte qenë në gjendje të më plazmonte në gruan e parafytyrimit të tij: një kukull porcelani, pa emër; “a n’jeve…”.
Ndërsa unë isha gabuar në ndjenjat e tij për mua.
Gabuam të dy. Ishim dashuruar me imazhin që kishim ndërtuar në mendjet tona për njëri-tjetrin. Ai përgjatë shtatëmbëdhjetë kilometrave e unë përgjatë shtatëmbëdhjetë vjetëve. Unë isha përshtatur për hir të dashurisë, me vetëdije. Paradoksalisht e kisha fyer.
I mjeri!
M’u dhimbs!”.
∗∗∗
Mikrobusi po hynte në unazën e Tiranës. E tronditur nga gjithë ç’kisha lexuar, palosa letrat që t’ia ktheja Alinës, kur pashë se në faqen e pasme ishte shkruar një poezi:
Kur derën pas e mbylle,
mbylla sytë dhe unë
e mbajta frymën.
Gjatë.
Lavjerrësi në mur
u ndal një çast,
pastaj,
rrahu orët lirisht.
Mora frymë,
sërish
– Shkruaje këtë histori, Alinë, – iu luta, – edhe nënës sime do t’i pëlqente!
– Prindërit e tu ishin të pafat, si shumë tjerë në këtë botë! – tha ajo, duke futur në çantë letrën e gjatë të shoqes.
– I pafat ish im atë, që nuk më pa të rritesha!
Alina buzëqeshi dhe më përqafoi ngrohtë, si për të harruar trishtimin e dy historive sa të ndryshme, aq edhe të ngjashme, por me të njëjtin fat, të qytetit tim të vogël e të ftohtë.
