– Vërtet ti je? – nga zëri në telefon kuptohej se duhej të isha shumë afër tyre. – Nga po flet?
– Nga Parisi.
– Je këtu? Ku? – më erdhi një si klithmë habie. Kështu thyhet një vazo porcelani, kur bie befas nga dora, në një ditë të ngrohtë dimri, mendova kot. – Po ku je? – u përsërit nga matanë pyetja.
– Nën tokë, – thashë. Heshtja sikur u bë pak ankthëruese. – Në metro jam.
– Alo. S’po vjen?
– Nuk di ta gjej shtëpinë tuaj.
– Është më e lehtë se të gjesh Parisin nga atdheu yt. Kur ke ardhur?
– S’e di. Mua më duket se sot.
– Eja, në shtëpi jemi. Po të presim.
– Po, po, dua, por…
– Je shumë afër. A do që të dalim përpara?
– Jo, jo.
– Mirë pra. Se ne jemi ca të vjetër, vjen ti më shpejt. Mos ki druajtje, të duam, edhe Andrea që s’të njeh, i kam folur unë. – Zëri i saj ishte i ngrohtë si qirinjtë në gjysmëterrin e kishave që kisha parë këtej.
– Do të vij, – mbylla telefonin.
Me hartë në dorë, ku rrugën e tyre e kisha vizuar me blu, sikur të kishte vërshuar pak Senë gëzimi, do t’u thosha, e gjeta shtëpinë e tyre, fare pa mundim. Edhe pse ishte hera e parë që vija në Paris, krejt papritur, nga larg, nga Gjermania. Ndodhesha me punë në shtëpinë e nobelistit Heinriç Bël dhe fqinji im, inxhinier fizike, Detlevi, do të shkonte të shihte panairin e aparateve fotografike, që bëhej një herë në vit në rrugë. “Pse nuk vjen edhe ti? – më cyti. – Parisin s’e ke parë, as aparate të vjetra fotografike, të shekullit të kaluar, edhe unë s’do të jem vetëm, arsyet janë më se të mjafta, pra.”. U nisëm pas mesnate me veturën e tij, për të qenë në mëngjes në Paris. Pastaj unë do të isha i lirë. Autostrada e Belgjikës e gjitha ishte me drita përsipër. Se si më dukeshin, si fluturim patash të egra, do të shkruaja në ditarin tim. Pastaj, kur mjegulla u shtua a përgjumja ime, po më ngjanin me këmbë të arta balerinash. Të shtrira njësoj, në një rend farfuritës. Dy shtete i kaluam pa na ndalur askush. Kufijtë ende më kallnin frikën, tela me gjemba me korrent, mbi një tokë të qullur nga shiu, që prandaj dhe i përcjell drithmat, kudo që të jesh, deri te këmbët e tua, të ngjiten në trup, në zemër, në biseda, në mendime. Gjithmonë kisha dashur të arratisesha, por s’guxova asnjëherë. Vetëm kur u hapën kufijtë, ika me të parët. Në mëngjes, kur zakonisht dalin nga ëndrrat si nga një jorgan i butë, i bërë shuk në shtrat, unë u futa në ëndrrën me emrin Paris. Dhe do t’i telefonoja së vetmes mikeshë që kisha këtu, zonjës Liné, muzikantes plakë. Në Gjermani e njoha, në shtëpinë e Bëlit, në javët e fundit, kur unë kisha ardhur e ajo ikte. “Mirë u takofshim në Paris!” – më tha dhe mua s’po më besohej që po endesha vërtet nëpër të. Kulla Ejfel, e kaltër me sfond qiellin impresionist, më shfaqej herë pas here, kur ktheja kokën, si një gjirafë e hekurt që kullot retë.
Ndërkohë po shikoja kovën e madhe plastike me copa të mëdha akulli brenda dhe me një shishe të gjatë shampanje, që e solli burri i moshuar me emrin Andrea, në dhomën kaq mirë të qeverisur, siç do të thoshte nëna ime, ku po rrinim ne. Unë po dëgjoja dhe frymëmarrjen e luleve.
– E nxorëm për ty këtë shampanjë. E ruanim për raste të veçanta. – Ishin të gëzuar që u vajta, fjalë s’po gjenin që të ma thoshin, a s’e kishin zakon, por më shikonin e më shikonin. Herë shkreptinin sytë e njërit, herë ngrohnin sytë e tjetrit. Andrea, i paktë nga shtati, me kokën e bukur, të qethur fare shkurt, me pak mustaqe klasike, më nxiste të merrja prapë akullore, nga e verdha.
– Darkën do ta hash me ne, diku jashtë, – u lut zonja Liné, e tëra e bardhë, me flokët që sikur shkërbenin lirën e saj në fund të sallonit.
– Mirë, – thashë, – me kënaqësi.
– Do të vemi në Bastijë. E ke parë?
– Tuajën jo.
Qeshën të dy. Lehtë. Ja, ashtu si drita e paktë nëpër perdet e lodhura. Mua më kishte kapur mania e krahasimeve, ngaqë banoja tani në shtëpi shkrimtari.
– Është afër Bastija, por kështjella s’është më, – më thanë.
– Do të shkojmë tani? – Ishte qejfi im të dilnim.
– Mirë.- Përplasëm edhe një herë gotat me fron, ku shkuma e shampanjës qe tretur si ajo pakëz zhurmë që solla unë.
Dolëm të tre. Zonja Liné dukej si e lumtur mes nesh, bashkëshortit të saj dhe një ballkanasi, që e njohu pothuaj rastësisht në Gjermani, që ngjante sikur ta kishin “evlatin” e tyre. S’e di pse më erdhi në mendje kjo fjalë, “evlat”, që e përdorte nëna ime ndonjëherë. Po më ndiqte hija e saj. Nga se donte të më mbronte? Nga Parisi? Po unë mirë isha. Po këta, vërtet, ç’fëmijë kishin? S’i pyesja dot, më pengonte pikëllimi i tyre. U shfaqej në sy, në zë, në mikpritje, te gëzimi i tanishëm, në ecje. S’ishte i moshës. Zonja Liné e kishte dhe në Gjermani, edhe kur i binte lirës, po, po, sidomos kur i binte lirës, ajo e gjitha shndërrohej në kumbime pikëlluese, të thella, shelg lotues, dhe trembej lehtësisht.
– Shohim portin e vogël, këtu te Sena, – u dëgjua zëri i saj, me gjallëri të butë, – e pastaj dalim në anën matanë.
Anije të bardha mbi dallgë të përhitura venin e vinin, teksa rreshti i projektorëve të tyre derdhte fasha drite nëpër brigje, që turistët të shihnin si lundronte Parisi nëpër natë, si një lumturi fërgëlluese.
Pasi ecëm edhe ca, pamë operën gjigante, për të cilën u kritikua Partia Socialiste, shpjegoi shkurt zonja Liné dhe qeshi befas me absurdin që u krijua: parti-opera. Vazhdonim të ecnim, ata po ngjanin më të huaj se unë. Të llahtarisnin veturat, motorët sidomos, gati fluturues, me njeriun që i ngiste, mbuluar kokë e këmbë me kaska e mushama të zeza, si të zbritur nga tjetër planet. “Luajnë me rrezikun, çmitizojnë vdekjen”, – mendova, duke i parapëlqyer shpejtësitë e çmendura. Gati s’të besohet se nëpër to, në secilën, pas metaleve, xhamave dhe dritave, kishte jetë brenda, femra të bukura, nxitim, ëndrra.
Të jetë kjo ankesa e tyre e pathënë? Nëse do të shpreheshin në mirëbesim, mbase ata e kishin thjesht me veturat, jo ata vetë, jo, ata s’kishin asgjë, por brezi i tyre, do të më thoshin, se ja, shikoje, a nuk janë shtuar tmerrësisht, në tërësi e kudo, jo vetëm në Paris e Francë, nuk kemi parasysh asnjë veturë e asnjë lloj të tyre, të kuptohemi, sidomos ato të fqinjëve. T’i gëzojnë, sinqerisht. E kuptojmë rëndësinë e tyre, domosdoshmërinë, të veturave, se fqinjët dihen, por janë dendësuar frikshëm dhe janë rralluar fëmijët, mbase do të psherëtinin prapë, ja kaq, se ne do të donim të kundërtën. Dhe le të heshtnin. Le të ribëheshin ikona të çmuara.
Në largësinë e mugët na u përshfaq Obelisku i Lirisë, me engjëllin përsipër, ngritur para dy shekujsh a më shumë, kur u shkatërrua Bastija.
– Kështjella ishte burgu, – po më thoshte gjithë urtësi Andrea, ashtu i imët, sikur s’guxonte a s’ia vlente të ishe më shumë në këtë botë. Sigurisht tani, po faj për këtë kishte dhe kështjella e dikurshme. Mjaft! Mjaft-o(h)nte vetvetja, kudo dhe në çdo kohë.
Iu avitëm sheshit të madh, kur semafori si sy magjistari ndali rrjedhën e furishme të makinave. Zonja Liné shkoi të zinte vendet në restorantin pranë, si i drunjtë i tëri, sikur të kishte bujtur pylli.
– Pikërisht këtu ka qenë kështjella, – po tregonte Andrea, me pikëllimin që ajo s’ishte më, asnjë mur, as edhe një gur prej gërmadhave të saj. – Po ne tani jemi mbi të, – shtoi ai me zë triumfal, por gjithsesi të fashitur. – Shikoji pllakat e sheshit, – më urdhëroi me mirësi. – Të gjitha janë gri. Kurse këto që janë të zeza…
– Po, po, vërtet! – Vetëm një rresht pllakash nxinte, pak më tej harkohej.
– … është konturi i kështjellës, e kupton, harku i njërës nga kullat. Janë katër të tilla. Projeksionet e tyre kështu shënjohen me pllaka të zeza. Kulla e dytë ndodhej atje, kurse të tjerat përmatanë. Mbi shesh është vizatuar e gjithë kështjella, e vdekur… Pata një dridhje të fortë, të brendshme. M’u kujtuan librat e historisë, shkolla. Pas rënies së Bastijës, përsëritja mësimin, prore këtë fjali, dhe tani po shkelja mbi historinë, mbi Bastijën.
Hipëm mbi trotuar, se i erdhi radha sulmit të pafund të makinave, varganit të tyre xhindosës. I gjithi mbi Bastijë. Hakmarrës. Mos e lini të ngrihet burgun e madh si ata përbindëshat e llahtarshëm që shohim nëpër filmat modernë, seria tjetër e të cilëve vazhdon në ankthet tona, në gjumë. Pastaj morëm udhën për nga dyert e restorantit dhe unë ktheva kryet pas, me besimin e gabuar se do të shikoja kështjellë. Se mos përngjallej në ajrin nator të Parisit, edhe pse padukshëm. Këtu ka rënë pirgu i dënimit të një epoke, solemnisht u bëra i zëshëm, qelitë, zinxhirët, vazhdimisht të shkelur nga këmbët, shto dhe të miat sonte, këmbë dhe rrota, rrota është shpikja më e madhe në teknikë, lëreni të vërvitet para nesh, të rrafshojë Bastijën, ja, është bërë petë, e mosqenë e tëra, kështu është koha, këmbë dhe rrota, edhe kthetra, brirë, thundra, zinxhirë, është dhe sy, paraBastijë, Bastijë, ballëpërballë, guxim, topa, bomba, kufoma, muzikë luftarake, rrënoja, flamurë, valle, recitime, pasBastijë, pas shpine, zhgënjime të tjera, të mëdha sa zjarret, asgjëBastijë, bastijë-teatër, teatër absurd, fitore prapë dhe lëkura e tharë, e përbindshme, e hedhur mbi rrugë, e asaj që ishte një herë, përvojë, dëshmi, ndërgjegje, kujtesë, art.
Më futën në një si llagëm mbrojtës, rob, në restorant. S’po dija ku të lija shpatën, përkrenaren, pastaj u kujtova që s’kisha të tilla. Në një tryezë pranë dritareve na priste zonja Liné. Pas dritës së qiririt dukej më bukur e trishtuar a e trishtuar bukur. Sikur digjej edhe ajo, e tëra dyllë, bardhësi tretëse, me një aromë të mirë myshku.
– Po të mos shkojmë të premten pasdite në fshat, që të rrimë atje dhe të shtunën e të dielën, ne vdesim, – tha ajo dhe qeshi me zë. – Të hënave kthehemi. Andrea është parizian. Por unë jam nga Marseja. Mua më merr malli për detin, për varret e prindërve, se qyteti s’është më ai.
– Konti i Monte Kristos më duket se i bie të jetë bashkëqytetari juaj, – ndërpreva unë me pakëz humor. – Personazhi më i parapëlqyer i nënës sime. Romanin e lexonte me zë im atë dhe të gjithë përreth prisnin shpagë. Atë të Edmond Dante-sit, se të tyren s’mundeshin. Sapo kishin dalë nga qelitë e Bastijës, një pjesë dhe të vdekur, dhe prisnin t’i futnin prapë. Bastija jonë priste të rriteshim ne, fëmijët.
– E tmerrshme! – tha zonja Liné dhe më shtrëngoi dorën. Andrea uli sytë. Po heshtnim. Mos fola rëndë? Por na shpëtoi përshfaqja e ndihmës-kamerierit. Zonja Liné më zgjati menynë e trashë. – Zgjidhni ç’do të merrni. Ç’do të pini?
– Supë Bastije, – desh thashë. – Do të më pëlqente diçka e këtushme, tipike pariziane, e lagjes…
– Po e lë në dorën tonë? Dakord. Andrea nesër dekorohet. Po e festojmë. Sa mirë që erdhët sot.
– Ashtu? Ç’dekoratë është? Trimërie, kalorës në…
– Shkencore, shkencore, – më qetësuan.
– Trimëri është dhe shkenca, – thashë dhe urova fill. Dhe pashë nga Andrea, gjoksin e tij të paktë, si për të gjetur vendin ku do të varej medalja. Ai nuk shprehu asgjë. Heshtte me pakëz buzëqeshje, që dukej sikur thoshte: një dekoratë dhe aq. Që më shumë vlen për ata që e japin. Megjithatë syë i ndritnin. Andrea ngjante si i gdhendur në alabastër të errët.
Erdhi kamerieri, i gjatë dhe i hollë, dhe tryeza jonë u mbush plot. Supë pati vërtet si në tasa balte. Edhe sallatë dhe peshk. Pjatat ishin të thella, ashtu siç i kishte merak nëna ime. Ç’bën tani ajo, e gjora? A kanë drita? Po ujë? “Dua ta nxjerr nënën time një herë jashtë shtetit, – më thoshte një shok, – që të shohë një supermarket plot, me makarona e oriz, e mish, e fruta, e lëngje… të kënaqet.” Andrea ma mbushi sërish gotën me pak verë. Ishte e shkëlqyer. Restoranti i drunjtë se si po më dukej, si kabina e një anijeje që po lëkundej e lidhur mbi Senë. Përballë, pas xhamave, ishte mosqenia e Bastijës.
– Andrea, vajti ora. Duhet t’i telefonosh në kohën e saktë, – u duk sikur i mëshoi zërit, por pa e bjerrë delikatesën, zonja Liné.
– Patjetër, – u ngrit ai dhe ktheu për më në brendësi të restorantit, nga duhej të ishte telefoni.
– Presim një përgjigje… – Kaq tha dhe heshti. E qirinjtë. Më e dëshpëruar dukej kur heshtte. Dhe, si për ta shmangur, shtoi: – …për nipin…, – po ndiente zor, por dhe dëshirë të fliste, – …duan ta futin në një shkollë… korrektimi, – dhe psherëtiu. Thellë, shumë thellë. Më mbeti piruni në dorë si gjë e tepërt. – Por një miku ynë na thotë se është më mirë në Angli. Mëson dhe gjuhën. Mund të vijë që të na vizitojë. Mua më vjen keq, më duket larg. Vetëm atë kemi, vetëm atë…
Po e shihja në sytë e mëdhenj e të ngrirë e s’po guxoja të pyesja. Edhe pa i treguar, m’i kishte thënë të gjitha, unë e kisha marrë brengën e tyre. Butësisht. E kishte këtë aftësi. Po më besonte me vështrim. Me gjeste a me mungesën e tyre. Po të fliste më shumë, nuk do të shtonte ndonjë gjë. Kurse unë, po të bëja ndonjë pyetje, do të më dukej sikur do të ecja pa kujdes nëpër një korridor të errët dhe me bërryla do të thyeja objekte të çmuara.
Zonja Liné po heshtte. Thashë, ajo dukej si më e qetë, kur fliste. Pashë vijën që ndante flokët e saj të bardhë, aq e saktë, e përkryer, sikur përgjysmonte shqetësimet në të rrëfyeshme dhe në të parrëfyeshme brenda në kokën e ulur paksa, si e gdhendur… Ajo vuan. Edhe i shoqi. Vuajnë të njëjtën dhembje. Pse ky mund? Dhe gati brita tjetër gjë:
– Erdhi Andrea! – I qetë në dukje, enigmatik. U ul në vendin e tij. Pa asnjë zhurmë karrigeje. Po s’e di pse m’u duk sikur u shfaq aty nga dy-tre shekuj larg, nga Kështjella e Bastijës.
– Çfarë tha? – pyeti me zë lutës zonja Liné.
– Po, – u përgjigj ai lehtë, pa e ngritur kryet. Dhe vazhdoi të merrte nga pjata e vet, teksa thika vezullonte më pranueshëm se piruni, që s’kishte pse të ishte si zakonisht aq skërmitës. Zonja Liné pa nga unë e s’i hoqi më sytë. Siç duket nuk më shikonte. Kamerieri ndërroi pjatat. “Mos do dhe një birrë franceze? – më pyetën. – Le të përzihen, ti je i ri. Para kafes do të marrim dhe nga një ëmbëlsirë karakteristike.”
– Kur të vish herë tjetër, të na lajmërosh më parë e të rrish më shumë. Jo kaq pak sa këtë radhë. Më vjen keq që do të ikësh kaq shpejt.
– Po, ju thashë, ndodhi krejt papritur. Siç është dhe vetë Parisi.
– A do të flesh te ne sonte?
– Falemnderit, jo. Kemi zënë hotel me atë shokun gjerman, – thashë unë. Në të vërtetë s’ishte kështu, por unë doja që të endesha rrugëve, gjithë natën, deri në mëngjes. Do të shkoja të shikoja dhe “Mulë Ruzh” dhe po dëgjoja si nëpër tym që ajo po thoshte se e mbante mend mikun tim gjerman:
– Inxhinier më duket se ishte, merrej me aparatet fotografike. Përshëndete nga ne përzemërsisht.
– Patjetër. – Mbase Detlevi kthehej sonte natën, kështu sikur më kishte thënë, pas vizitës në rrugë të ekspozitës së aparateve fotografike. “A gjete relike të vëllezërve Lumier”, – do ta pyesja unë, kur të takoheshim. Por s’dihej se kur do të kthehesha unë. Dhe s’isha i sigurt nëse viza gjermane, lejeqëndrimi i atjeshëm vlente edhe për në Francë. Po a është Europë e Bashkuar? Po, është Europë e Bashkuar për Europën e Bashkuar. Shpresoj të mos jem ilegal. Përndryshe policia do të më kthente në Gjermani, por unë atje do të iki. Me tren. E di, do të marr linjën Paris – Moskë. Po sikur të mos ndalë asgjëkundi, deri ku të më çojë treni?…
Përsëri buzë Senës, po kundronim anijet e natës, me dritat si të qullura. Zonjën Liné sikur e qetësonin vorbullat e ujit poshtë urës.
– Andrea, kthehu në shtëpi, – iu lut ajo të shoqit. – Unë po e përcjell deri në metro, – shtoi duke më vënë dorën mbi sup dhembshurisht. Andrea më përqafoi dhe, s’e di pse, u përlot. Humbi në thellësi të rrugës.
– Ishte vonë për atë jashtë, – më tha zonja Liné. Shalli rrjetë, i bardhë, e mbulonte të tërën. – Po të pëlqen Parisi? – u ëmbëlsua zëshëm.
– Jashtëzakonisht.
– Ç’do të thoshe për të?
– Është e dhembshme të mos e kesh parë Parisin, por më e dhembshme është ta lësh.
– Është si jeta Parisi.
Po ecnim kot. Desh u përplasëm me grumbullin e muzgut, që ishte bronzi i statujës së Rembosë. Zonja Liné ktheu kokën me rrëmbim.
– M’u duk sikur më thirri im nip, – më tha tejet e trishtë. – E kishim të vajzës. Vajza na vdiq. – Ajo heshti. Po e mbante frymën me zor. Mua m’u bënë të rënda këmbët. Se mos isha ndonjë statujë nate në anë të ndonjë ure mbi Senë, që kishte harruar të ecte?
– E i ati i djalit? – mezi pyeta më së fundi. Gjersa ajo po më tregonte, interesi im ishte njerëzor dhe me vend.
– Ai… asgjë…
– Punon? – Pata dyshimin se mos nuk kishte mundësi të merrej me djalin jetim. Mbase ishte në ndonjë… Bastijë të tanishme.
– S’punon…, – i tha fund bisedës zonja Liné dhe sikur u fundos në një heshtje ngrirëse. Fytyra iu zbardh edhe më. Edhe unë po kisha të ftohtë. Dhembja e saj ishte tejet fatale, sepse kishte në qendër pafuqinë për të ndryshuar, jo vetëm aty ku kishte ndërhyrë vdekja.
– Kurajë, – mërmërita. S’e di pse dhe për çfarë.
– Bastija na vjen nga pas. Nën hijen e saj dergjet jeta jonë. – Zonja Liné e shkyçi për ta kyçur gojën edhe më shumë. Takat e saj trokëllinin mbi kalldrëm. – Shëtitim edhe pak? – më pyeti. – Shkojmë te stacioni tjetër i metrosë, afër është.
– T’ju përcjell unë deri në shtëpi, – këmbëngula. – Vij sërish vetë deri këtu. E mbaj mend rrugën.
– Jo, falemnderit. Kur të vish prapë…
– S’besoj, – e ndërpreva unë. – Është një ëndërr që s’e shohim dy herë.
– Jo, beso. Herën tjetër do të shkojmë dhe te shtëpia tjetër. Mirë?
Unë pohova me kokë duke u kujtuar që gotën e parë me shampanjë ata e ngritën në shtëpinë e tyre për atdheun tim të varfër. Begati atij, thanë.
– Ne, po gjetëm shtëpi në Gjermani, atje ku je ti, ose në Itali, në Romë, e shesim tonën në Paris. Për të jetuar atë që na ka mbetur, sa më larg…
“Dhembjes?” – desh pyeta unë.
Po zbrisnim nëpër metro. Parajsa gjithnjë e më tepër po pushton pjesë të ferrit, po mendoja.
– T’ju përcjell? – thashë sërish. – Kam vërtet dëshirë.
– Jo, jo, pas mesnate s’punon më metroja.
– Kthehem më këmbë.
– Je larg.
– Larg kujt? Eci dhe eci dhe, me të parë Ejfelin, di të orientohem.
– Ç’mbresë të la Ejfeli?
– Hekur i përzemërt tani, njiheshim. Sikur sfidon të gjitha asgjëtë, ë?
– Po, – tha ajo, – edhe hekuri është më i përzemërt ndonjëherë, – dhe s’po lëvizte. Desha të ikte ajo e para. Futa biletën në gojën e sfinksit modern, që do të më hapte hyrjen për tek treni i nëndheshëm. Sytë e zonjës Liné qenë zmadhuar hatashëm, sikur të donte të rrëmbente sa më shumë pamje. Po priste që të ikja unë. E kisha të pamundur të ktheja kryet, se e dija që do të shikoja nënën time, por s’dija se çdo të mund të bëja pastaj. Unë u zhduka duke menduar se si mund të largohej edhe më hija e Bastijës, që bie qoftë dhe mbi një jetë njeriu. Unë e solla? Sepse njerëzit e mbartnin vetë. Natyrisht që jo, e gjeta këtu. Fakti që folëm për të, do të thotë se unë bëra të kundërtën. Ata e përfolën atë hije, pra e bëmë më pak të rrezikshme.
Po rendja shkallëve, po i kapërceja dy e nga dy, tre e nga tre, sikur të më ndiqnin nga pas.
(Shkëputur nga libri me tregime “Shekull tjetër”)
