Zhurmat e qytetit po tkurreshin dhe mbi xham, si krejt rastësisht, u derdhën hijet e drurëve. Kishim më se tri orë që udhëtonim pa u ndalur dhe mbi gjymtyrë ndihej lodhja dhe mpirja e ngadaltë. Makina i jepej gjarpërimit të udhëve dhe mbi luginë po ngjiteshin mjegullat e mëngjesit. Hera-herës, ritmin e rrugëtimit e ndalnin kopetë e bagëtive, që kalonin shkujdesur në njërën anë të udhës për t’u hedhur më përtej. Këmborët e tyre ngjanin sikur zgjonin në ndërgjegjen time një kohë të largët, gati të pajetuar. Isha kredhur në anën e pasme të automjetit dhe vështrimin e kisha tjerr lartësive të Llogorasë. Avujt e agut po davariteshin dhe anës rrugëve, qiparisët na mbulonin shpërfillshëm. Lartësive përhapeshin britmat e ujqërve, që ngjanin sikur ndillnin natën dhe kthimin e hënës së thyer, që tashmë po binte në horizont. Ja ashtu, pas çdo kilometri të lënë pas, po përballeshim me një pamje që sikur të grishte të afroheshe drejt një bote disi të egër, me mister dhe ligjësi në kufijtë e paganizmit.
Në përhumbjen time pacak prej aventurieri, zëri i Dionisit më tërhoqi nga gjendja kërshëruese që më pat kapluar:
– Ndonëse në këtë zonë vij shpesh, nuk di pse sa herë kaloj në këtë qafë mali, ndihem gjithmonë i vogël. Është një ndjesi e çuditshme, gati e pazakontë për një burrë të moshës sime, kur kam më shumë se gjysmë shekulli që endem udhëve të jetës, të përjetoj zhvendosje të tilla në kohë me kahje krejt të kundërta!
Nuk ngulmova ta ngacmoja Dionisin me pyetje të shumta, pasi, në të tilla raste, bisedat dhe rrëfimet e tij rreth së kaluarës nuk kanë fund. Ishim ngritur herët, gati pa u gdhirë dita, sepse duhej të mbërrinim doemos në ceremoninë e hedhjes së kryqit në ujërat e Vjosës dhe lipsej të ktheheshim brenda ditës për të mbaruar reportazhin, që do të dilte të nesërmen në faqet e para të gazetës për festën e përvitshme të Shën Theofanisë.
Pas njëfarë kohe, kur sapo kishim marrë kuotën më të lartë të malit, Edmondi, shoferi ynë, ndali makinën. Ndoshta bëri veprimin e pritshëm në çastin e duhur. Përtej pamja ishte e mahnitshme. Pas kaq orësh udhëtim, të gjithë kishim nevojë të shkrydheshim dhe të mbushnim mushkëritë me oksigjen. Pa e ditur kishim ndalur fare pranë një fshati të vogël në anë të rrugës. Dionisi doli i pari prej makinës dhe menjëherë hapi krahët duke thithur ajrin e pastër dhe duhmat e jodit që ngriheshin nga ultësirat.
– Sa herë ndalem këtu, më ngjan sikur ripërtërihem. Këtë gjë e provon veçse nëse ke lindur dhe ke përjetuar vitet e papërsëritshme të fëmijërisë në këto vise. Dhe më tej, sa herë rrugëtimi yt kryqëzohet në këto anë, kupton se mbetesh përgjithnjë i tillë, fëmijë dhe rob i nostalgjive.
Zbritëm të gjithë dhe po shijonim këtë panoramë që e prek vetëm kur i gjendesh përballë. Edmondi po i hidhte ujë motorit, që po nxirrte avull prej nxehtësisë. Përreth ndihej aroma e kabllove të oksiduara. Edmondi ishte zhytur i tëri nën kofanon e makinës dhe jepte e merrte me çmontimin dhe shtrëngimin e disa pajisjeve të brendshme të motorit, teksa duart i ishin nxirë nga grasoja dhe vajrat që po rridhnin në asfaltin anës rrugës.
– Kam frikë se do të më duhet disa orë ta ndreq. S’po e kuptoj pse motori po nxehet kaq shumë. Nuk u kam besë këtyre udhëve! Duhet t’i shoh me kujdes të gjitha lidhjet që të kuptoj ku krijohet masa elektrike. Nuk mund të rrezikojmë dhe na duhen edhe shumë kilometra për të mbërritur.
– S’prish punë, – tha Dionisi, – kisha dhe priftërinj kemi edhe këtu. Edhe në këto anë jetohet dhe besohet.
– Nëse është kështu, atëherë nuk kemi pse mendohemi gjatë. Misionin mund ta kryejmë edhe këtyre anëve. Të kishe folur edhe më parë, Dionis i dashur!
Tej u ndjenë kambanat e kishës, që rrihnin ardhjen e një gjëme. Ndoshta jo shumë larg nga vendi ku patëm qëndruar. Dionisi ktheu kokën nga kisha, prej ku vinin tingujt e rëndë dhe për një çast heshti. Edhe unë u bëra kurioz të kuptoja diçka, por nuk ia arrita. Më pastaj dalluam një prift dhe një shërbestar, që dolën nga dyert e kishës e morën një të përpjete.
– Kam një parandjenjë që do ketë vdekur Malia, – foli Dionisi.
– Cila është kjo? – e pyeta, – ndonjë e afërme?
– Jo tamam e afërme. Një lidhje e largët farefisi, por kemi një miqësi të hershme, me breza. Malia është grua e shkuar në moshë. Prej vitesh jeton e vetmuar pas vdekjes së të shoqit, të ndierit Jorgo. Të dy, fati i bekoi me një bijë të vetme, Artemisën. Ajo tashmë është rritur, ka krijuar familjen e saj dhe, me sa di, prej vitesh jeton me fëmijët e saj në kurbet. Nga sa kujtoj, Artemisa u vendos në Australi, aty ku ndodhet edhe sot e kësaj dite dhe vjen rrallë, tepër rrallë të shoh e të piket me të ëmën. Ndoshta sot, nuk besoj të ketë shumë njerëz dhe meqë u ndodha këtu më duhet patjetër të shkoj. Ju qëndroni këtu se unë nuk vonoj.
– Prit, – i thashë, – lërmë të vij me ty!
– Si të duash, po këtu gratë qajnë me ligje! Dhe ti nuk je mësuar me zakone të tilla. Gjëmave të bregut i bëjnë ballë vetëm njerëzit e këtyre anëve.
– Dua të vij, të shoh dhe mbase është më mirë kur jemi bashkë.
Dionisi u mendua një grimë dhe, pasi më pa drejt e në sy, pa ma ndarë për asnjë çast shikimin, hodhi hapat dhe foli prerazi:
– Mirë pra, eja. Mbase është më mbarë të shkruash për atë që do të njohësh te ritet e banorëve të kësaj gryke. Për ta vdekja është po aq e bekuar sa edhe vetë jeta dhe respekti për të vdekurit është po aq i rëndësishëm sa edhe për të gjallët.
– Shkoni ju, mos u mëdyshni, se defekti është serioz dhe lavdi Zotit që ndalëm këtu, se kushedi se nga do gremiseshim me këtë makinë. Po ju pres këtu sa të mbaroni përshpirtjet, – u dëgjua pas nesh zëri i sforcuar i Edmondit.
Pa e zgjatur më, morëm rrugën dhe, me të prekur udhët e fshatit, këmbët nisën të na përpiqeshin nëpër kalldrëmet e latuara. Diku, në një anë muri, më kapi syri një burrë tejet plak, që qëndronte i ulur në sofatin e një shtëpie gati të rrënuar. Ai, në heshtjen e tij të ngurtë, gati të njëjtë me perënditë në majën e Olimpit, po thithte me nge çibukun e ngarkuar me duhan të dredhur dhe gati nuk na pa kur i kaluam pranë. Dionisi iu afrua edhe më, e përshëndeti, por plaku nuk ia ktheu. Dukej krejt i përhumbur në qëndrimin e tij, sikur kishte humbur nocionin e ditë-natës dhe pranisë së njerëzve. Nuk e trazuam dhe vazhduam t’i mbaheshim qëllimit tonë për të mbërritur te shtëpia e gurtë, aty në veriperëndim të fshatit. Hap pas hapi dhe me frymëmarrjet e shpeshta për shkak të relievit të thyer të lagjes së përtejme, po i aviteshim shtëpisë së të ndierës Mali. Ishte një e përpjetë e mundimshme dhe, kur mbërritëm të dyve, gati po na mbahej fryma nga lodhja. Aty pranë oborrit dallova një makinë funerali “Fiat”, tip i vjetër, nga ato që në Evropë kanë kohë që kanë dalë nga qarkullimi.
Ngjitëm një palë shkallë druri, që rënkonin pas çdo gjurme, dhe Dionisi shtyu me forcë derën po të drunjtë. Lagështia dhe erërat e kishin mbufatur aq shumë, sa mezi u hap. Në brendësi të banesës u ngrit një thagmë dhe një ulërimë rrëqethëse, që të kallte drithmën. U ngrita në majë të gishtave për të parë më mirë. Në mes të dhomës shtrihej qivuri me trupin e së ndierës dhe pranë saj prifti, që vërviste një fener që nxirrte tym dhe shërbestari që lexonte pjesë nga psalmet. Më tej asgjë, por vetëm zëra njerëzish në një hapësirë të mugët. Pritëm derisa prifti kreu ritet e tij.
– T’ju ketë lënë uratën! – foli prifti me zërin e tij prej baritoni dhe doli së andejmi i shoqëruar përulshëm nga shërbestari.
Të përpiktë në çdo lëvizje tonën bëmë përpara. Dalëngadalë, sytë po më mësoheshin me dritën e mpakët që hynte brenda dhe, për habinë time të madhe, përreth nuk pash kënd, përveçse punonjësin e funeralit me uniformën e tij, që rrinte në këmbë në anë të derës, i gatshëm për çdo gjë.
Zërat e njerëzve u bënë më të afërt dhe silleshin në dhomë si shpirtra pa prehje. Në të dyja anët e qivurit, s’di pse ishin vendosur nga tri laptopë, të ndriçuar me nga një qiri mbi tastierë.
– Mirë se na urdhëruat! – u dëgjua për habinë tonë të madhe një zë nga ekrani! Dionisi shpejt e mblodhi veten dhe ia ktheu me të tijën:
– Të rroni e ta kujtoni dhe t’ju ketë lënë uratën!
– Faleminderit, vëlla! – iu përgjigj vrik zëri!
– Na iku Malia, ja kështu, papritur e papandyer, – ia pat një zë tjetër nga një laptop aty bri nesh.
– Iku si të gjithë, kështu e paska kjo jetë, – ia mbajti llafin Dionisi.
– Xhabir ti je?
– Po Dionis, Xhabiri jam dora vet. Si nuk po më njeh?!
– Të paskan ndryshuar vitet kaq shumë dhe u bënë mote pa u pjekur.
– Artemis, ky është Dionisi, kur jeshim të vegjël kemi lojtur sokakëve.
Nga një tjetër laptop u ndie një psherëtimë gruaje dhe një zë i mekur nga të qarët.
– Gëzohem që të shoh Dionis dhe që na u gjende në këtë ditë të zezë. Kam dëgjuar nga Xhabiri për ty dhe ime më, ndjesë pastë, ju donte të dyve shumë, – dhe shpërtheu në vaj.
Paskëtaj u ndie edhe një piskamë tjetër gruaje, që shpërtheu prej një ekrani, diku nga fundi i dhomës. Dhe bri këtij rituali, në kufijtë e absurditetit, qëndronte e heshtur Malia, me pëllëmbët e kryqëzuara si për lutjen e fundit. Hodha vështrimin nga Dionisi, i cili po rrekej të kapërcente sa më natyrshëm këtë situatë të krijuar nga rrethana krejtësisht të paparashikuara.
– Ulu e rri një copë herë, o i bekuar – foli dikush nga laptopi në krye të qivurit. – Jam Pertefi, nipi i Malisë, të kujtohem ndopak?
– Pertef, ti je o njeri i mirë? Po si nuk të mbaj mend? Ju kujtoj gati të gjithë, ashtu siç ju kam njohur dikur!
– Paske mbetur i mirë, o i nderuari Dionis. Pertefi jam, Pertef Konomi i tëri!
– Sa gëzohem që po të ndiej, o mik i largët! S’di pse të dija të vdekur. Kisha vite pa të parë dhe pa dëgjuar asgjë për ty!
– Nuk ke faj i varfëri, pasi prej vitesh jam bashkuar me djemtë matanë detit. Por ja u desh largimi i Malisë, ndjesë pastë, që të mund të të shihja sërish, si dikur, kur na mblidhte pranë zjarrit të vatrës.
Në krye të vargut të kompjuterëve, Artemisa qante me ngashërim dhe vargjet ngjanin sikur i kishin thurur perënditë e detit dhe të tokës, aq sa gjithkush e kishte të pamundur të përmbahej.
– Afrohu Robert, – më tha pas pak me tonin e tij të rrëgjuar Dionisi dhe më pas iu drejtua të tjerëve: – Është një miku im nga Tirana, që ngulmoi të vinte në këtë mort e të mos më linte ta përballoja i vetëm.
– Eja ulu biro dhe ndërro edhe me ne të ikurit ndonjë fjalë. Ja siç e sheh, me raste edhe ne zbresim në këto vise.
– Ku jetoni, o njerëz? – i pyeta dhe përnjëherë u bëra pishman për këtë pyetje të pavend.
– Përtej, në botën e madhe. Ca përfund e ca përpjetë planetit. Ku të na degdisë fati, o vëllai ynë, që m’u gjende në këtë mort.
– Janë përhapur kudo nëpër botë, – më foli Dionisi – dhe ja, sikur t’i ketë ndjellur nata, tanimë gjenden në këtë pikë të humbur të globit.
– Kemi plot njëzet e katër orë online, – foli Artemisa. – Pritëm derisa hoqi shpirt, e shkreta nëna ime. Agjencia funerale kishte ditë që ish lajmëruar dhe solli gjithçka duhej për trupin, si edhe pajisjet kompjuterike që bëmë njoftimet.
Hodha vështrimin nga punëtori i agjencisë së funeralit, i cili kishte kryqëzuar krahët dhe vëzhgonte me përqendrim të admirueshëm çdo gjë, i gatshëm për të ndërhyrë në zgjidhjen e çdo situate.
– Po si ndodhi gjëma? – pyeti Dionisi – Vuante e ndjera?
– Prej vitesh vuante nga mushkëritë dhe e dinim që edhe fundi nga kjo do t’i vinte. Të premten mbrëma i binim e i binim “skajpit” dhe askush nuk përgjigjej, – fliste një zë nga laptopi bri meje. Atëherë menduam se një gjë e rëndë duhet të kishte ndodhur, ndaj u telefonuam komshinjve dhe ata e gjetën me kokën varur para kompjuterit. Dukej sikur flinte e gjora, – dhe sërish plasi vaji, këtë herë si një kuartet, nën një harmoni gati të përkryer zërash.
– Mos rrini ashtu, merrni nga një kafe, – dëgjohet një tjetër zë nga laptopi tjetër. Në cep të dhomës është makineta e kafes me xhetona. Porositeni si t’jua dojë xhani, të ëmbël a farmak.
– Po si nuk pamë ndonjë shpallje në rrugë, o derman? – pyeti Dionisi. – Me hamendje u nisëm deri këtu. Por me sa duket nuk paskemi gabuar. Këtu kish pllakosur vdekja.
– E kemi publikuar edhe në “Facebook” vdekjen e mamasë dhe deri tani na kanë ardhur plot dyqind e tridhjetë e shtatë “like”.
– Ҫ’ish ky Lajku, që nuk e dimë neve? – thotë një zë gruaje, që deri atë çast nuk ishte ndier fare.
– Nuk është nga fshati ynë, – ia preu me vendosmëri një zë burri. Më ngjau si ai që mbante ison në vajin që i kënduan Malisë para pak.
– Ngushëllim, o të keqen, ç’të jetë tjetër, – i përgjigjet dikush me bindje të plotë. Dhe sërish pllakosi heshtja në pritje që dikush ta thyente.
– Po dreka ku do të shtrohet? – pyeti një tjetër i ardhur nga një ekran në bisht të dhomës.
– Dreka?! – ndihet një zë i habitur femëror. – E kush ka kohë e nerva sot të shtrojë drekë! A dëshironi t’ju porosisim nga një picë të ardhurve? Mund t’i hanë të ngrohta ose fundja t’i marrin me vete, nëse janë për udhë. Ka lehtësira sot. Jeta qoftë, por për të tjerat lipset vetëm prekja e një butoni në kohën e sotme e zgjidh gjithçka.
Befas, njërës prej vajzave iu mbyll programi e nga sa u tha aty, nuk e kishte paguar deri në fund të muajit internetin. Dionisi bëri një veprim, të cilit nuk po i jepja dot kuptim në fillim, por shpejt u vetëdijësova se ai po i bënte shenjë dikujt, se donte të daroviste lekët për mortin, sipas zakonit. Dikush nga “Skype”, që e kapi fill kuptimin e këtij veprimi, u bëri të ditur gjithë të pranishmëve se me këtë rast dhe nga vetë rrethanat e krijuara, për të përmbushur zakonin, dëshirat dhe detyrimet e çdokujt, familja ka hapur një numër llogarie bankare dhe shuma e parave mbahej direkt nga pensioni, asistenca e të papunit apo paga mujore, plus transfertën bankare.
Nuk mbaj mend me saktësi se sa kohë kish rrjedhur që kur vumë këmbë përtej këtij pragu, kur Dionisi vërejti orën dhe më bëri shenjë. Pas pak, ai me druajtje pyeti të tjerët:
– Nuk mësuam për varrimin, kur do të kryhet dhe ku?
Përreth u dëgjua një shushurimë gati e përzishme zërash dhe tingujsh. Dikush mori fjalën dhe iu drejtua me afërsi Dionisit:
– Tani është dimër dhe për varrimin në këto anë pret puna. Mamanë do ta lëmë në dhomë kështu siç është dhe do t’i lëmë hapur të gjitha dritaret e shtëpisë. Nga erërat e detit, dëborat e stinës dhe në temperaturat e ulëta, trupi duron edhe me vite, ndoshta derisa, një ditë, ndoshta pa zbritur ende behari, të vijmë të gjithë bashkë në fshat dhe të bëjmë një ceremoni sipas zakonit.
Aty menduam bashkë me Dionisin që ky motiv ishte edhe çasti më i volitshëm për t’u ngritur e për t’u ndarë me të gjithë. Dionisi u përshëndosh me të gjithë e nderoi mbi trupin e pajetë të Malisë. Gati të njëjtën gjë bëra edhe unë fill pas tij dhe më pas u larguam me një pezmatim që nuk mund ta fshihnim, me gjithë përpjekjen e sforcuar për ta hedhur pas krahëve.
Punonjësi i funeralit na shoqëroi deri në fund të shkallëve. Dera prapa nesh u mbyll me një kërkëllimë të mbytur. Nuk po fliste askush. Unë doja të shuaja një kureshti dhe e pyeta përfaqësuesin e agjencisë funerale.
– Po ju, kur do të largoheni?
– Menjëherë pas jush. Do të mbledhim pajisjet, do të hapim dritaret dhe parvazeve mes kanateve do t’u vëmë në anë nga një gur, që në erë e suferi të mos përplasen me njëra-tjetrën. Këtë marifet e bëjmë thuajse në çdo ceremoni të këtij lloji. Derisa të kthehen të afërmit e të vdekurve.
– Po nëse askush nuk vjen dhe nuk do të arrijë të kthehet ndonjëherë në fshat? – e pyeta.
– Nëse ndodh vërtet kështu, atëherë gjithçka riciklohet! Më tej, sipas takatit të gjithsecilit, agjencia mund të hapë në faqen e saj zyrtare posaçërisht edhe një folder, ku gjithkush mund të postojë mesazhe apo kujtime, në çdo përvjetor të të afërmve të tyre, që e kanë lënë këtë botë.
Këto tha punonjësi i funeralit dhe më shkeli syrin me qesëndi. Na zgjati dorën dhe na uroi udhë të mbarë, duke na këshilluar të mos hiqnim merak për asgjë. Sipas tij, çdo gjë do të shkonte mbarë e mirë deri në fund. E përshëndetëm dhe morëm shtegun tatëpjetë. Nga larg, jashtë derës së sapombyllur të ndërtesës prej guri, shquajta qenin e shtëpisë, që angullinte me forcë dhe me putra rrekej të shtynte me gjithë fuqinë derën. Retë po zbrisnin nga maja e malit përposhtë. Teksa tërhiqja këmbët mbi kalldrëm, i hodha sytë si vjedhurazi kreshtës ku shtriheshin shtëpitë e fshatit dhe befas kuptova atë që s’do ta kisha besuar edhe në romanet e policeske: të gjitha dritaret qenë të hapura. Ecja dhe mendoja për gjithë sa pash e kuptova në këtë udhëtim dhe befas mendova se i gjithë ky fshat, dikur i banuar nga njerëz, sot ishte shndërruar në një varrezë! Më tej nuk mbaj mend asgjë, por kujtoj që jemi përmendur si robër lufte bri një udhe të pashkelur, diku në anë të humnerës. Diku ishim gremisur. Pamë njëri-tjetrin në sy dhe pa e zgjatur u ngritëm dhe nisëm të çapiteshim drejt makinës, që kish ndalur në anë të udhës.
Era e ftohtë dhe shiu i saponisur na shtynte drejt udhës kryesore. Dionisi u ndal një çast pa folur, hodhi vështrimin përtej, u zgjat paksa mbi një dru të veçuar, këputi një degë ulliri në formë kryqi, e pastroi nga gjethet dhe e hodhi mbi det. Përveç vështrimeve tona, hedhjen e kryqit nuk e ndoqi askush. Por vetëm se diku, përtej, dalluam një tufë kuajsh të egër të vraponin anës brigjeve drejt ujërave, ku rënia e kryqit kishte krijuar sfera që përhapeshin pambarimisht drejt tyre dhe më tej shihnim stërkalat që u derdheshin dendur mbi trupat e hajthshëm. Më pas nga qielli nisën të shkëputeshin kristale dëbore dhe kërcitja e tyre mbi ashpërsinë e shkëmbinjve shkrihej mbi horizont si polifoni e ardhur motesh. Britmat e ujqërve u përhapën sërish. Mbrëmja kish pllakosur sërish mbi ultësirë. Dhe ashtu, pa e kuptuar, u ndjeva si një qenie pa peshë, që fati rastësisht më kish hedhur diku nën një botë të veshur me polesterol. Tej mbrëmjes, nga thellësitë e Jonit përhapej mjegulla e dendur, që më pas errësira do t’ia mbështillte kohës si qefin. Pas vetes ndieja hapa që largoheshin dhe rreze të zbehta ditësh, që binin në një hapësirë të etertë, ngarkuar me hije dhe zëra të larguarish.
(Shkëputur nga Revista Letrare-Pranverë, 2021, në print)
