“Dashuri në kohën e komunizmit”, nga Besa Myftiu
Tri histori të jetuara në kohën e komunizmit rrëfehen nga tri gra gjatë një nate pritjeje në aeroport.
Kur lexon historinë e parë, përshkruar bukur e me aq rrjedhshmëri dhe lehtësi sa të duket se gjithkush mund të ulet e ta shkruajë një roman brenda natës, të kap një lloj frike të nisësh të dytën, se mos ndoshta nuk ka të njëjtën forcë shprehëse, intrige dhe tërheqjeje. Përkundrazi, dëshira për të lexuar shtohet, të befason thellësia e mendimit dhe qëndisja e personazheve, ku nuk ta vret syrin asnjë pe i trashë mbi pëlhurë dhe të jep sigurinë që e njëjta shije do të shoqërojë deri në fund të librit.
“Dashuri në kohën e komunizmit” është një roman i bukur, plot atmosferë dhe kompozicion, me tension të brendshëm, të papritura befasuese, që nuk të lënë të biesh në parashikimin e vazhdimit të ngjarjeve, skalitje personazhesh, humor, drama dhe një pasqyrim i qartë i jetës së atyre viteve, plot tabu dhe shtypje, sidomos për vajzat dhe gratë. Por ngjarjet shtrihen në kohë edhe në vitet e kaosit të krijuar në Shqipëri pas rënies së komunizmit.
Dashuria e një djali me një grua të divorcuar e me fëmijë, e një të riu me një vajzë më të madhe në moshë, përdhunimi, dashuria për dy njerëz njëkohësisht, por edhe incesti, trajtohen në libër me guximin e një mendjeje të hapur. Autorja nuk pretendon në asnjë rresht të bëjë moral. Përkundrazi. Nëpërmjet lirshmërisë që u vesh tre personazheve kryesore, flet pa kurrfarë droje për ndjenjat e tyre, marrëdhëniet-tabu të kohës, pa anashkaluar ato prind-fëmijë etj.
Rrëfimi dhe ngjarjet të marrin me vete dhe me sytë e mendjes arrin t’i shohësh si skenat e një filmi në ekranin e madh të kinemasë.
Tri historitë e ndryshme, nga tre karaktere të ndryshme, i bashkon i njëjti stil rrëfimi. Dikush mund ta shohë këtë gjë si pikë të dobët të romanit, por dikush tjetër si një mënyrë për të treguar se, në fund të fundit, shpirtrat flasin me një gjuhë për dashurinë, pavarësisht dramave dhe tipareve të tyre dalluese. Dëshira për triumfin mbi dhimbjet, zhgënjimet, pamundësitë dhe çdo pengese tjetër, që e tkurrin dhe bjerrin shpirtin, është gjithashtu një e përbashkët universale.
Besa Myftiu u ka veshur tri protagonisteve, Anilës, Dianës dhe Mondës, edhe disa nota autobiografike dhe nëpërmjet rrëfimit lartëson jetën, dashurinë dhe dëshirën e fortë për lirinë e qenies, si një e drejtë legjitime e njeriut.
Ky libër është shkruar dhe botuar fillimisht në frëngjisht dhe pas katër vjetësh ka ardhur në shqip, nga “Botimet Dudaj”.
E vështirë të shkëpusnim veç një pasazh prej tij, megjithatë, më poshtë, mund të lexoni një fragment nga fillimi i historisë së dytë të librit, rrëfyer nga Diana.
∗∗∗
“Të gjithë derrat një turi kanë”, thoshte mamaja ime për burrat. Sytë e saj gjysmë të mbyllur derdhnin lot që u ngjanin perlave, ndërkohë që dora delikate çonte prapa veshit flokët e artë. E përhumbur nga admirimi për këtë grua sublime, unë i urreja të gjithë meshkujt që e bënin të vuante, duke filluar nga babai im, që mori plaçkat dhe iku kur sapo kisha mbushur katër vjeç. Është e vërtetë që mamaja kishte rënë në dashuri me operatorin e filmit, por babi duhej të priste që kjo ndjenjë të kalonte dhe pastaj t’ia falte këtë gabim gruas – të paktën kështu mendonte ime ëmë. Ajo merrte si shembull Marlene Dietrich, dashnorët e saj të shumtë dhe burrin tepër të kuptueshëm. Mirëpo, për fat të keq, mamaja kishte lindur në Shqipëri.
Nga ana tjetër, ajo nuk kishte talentin e Marlene Dietrich as në skenë dhe as me meshkujt. Çuditesha gjithmonë kur shihja që vuante për burra pa pikë vlere, të cilët dikur kishin rënë në gjunjë para saj. Ikja e tyre përfaqësonte për mamanë tragjedinë më të madhe në botë… deri në ardhjen e mashkulli tjetër të të njëjtit stil. Atëherë ajo rilindte prej hirit të saj dhe bëhej përsëri e bukur, e mahnitshme, e lumtur, joshëse, fëmijërore. Por, pasi kalonte pak kohë, fillonte ta ndiente humbjen e ardhshme dhe shndërrohej në një grua tekanjoze, të mbushur plot ankth për të përfunduar si qaramane e mjerë. Unë prisja me durim që lotët e saj të hidhur të thaheshin. Sa herë më është dashur ta ngushëlloj! Me kokën mbështetur në supin tim, ajo shqiptonte frazën e saj të famshme: “Të gjithë derrat një turi kanë, megjithëse ky i fundit ishte mjaft i bukur, por prapëseprapë as kjo s’ia ndryshoi dot karakterin e tij prej derri”. Në atë çast isha e lumtur, sepse sapo mamaja niste ta shikonte ndarjen me humor, e keqja ishte prapa. Më në fund, ajo merrej me mua.
Në armëpushimin midis dy meshkujve, mamaja më përkushtohej tërësisht. Shkonim bashkë në teatrin e kukullave, te lodrat, në bibliotekë, vraponim nëpër rrugë. Gjithë kalimtarët magjepseshin nga bukuria e saj. Të them të vërtetën, nuk kam parë ende një grua më të bukur se Anita Nikolli; po, po, unë jam e bija. Ajo luante Ofelinë dhe Desdemonën jo sepse ishte e talentuar, por sepse ishte bionde! Regjisori, aktorët, spektatorët e adhuronin. Po ajo nuk e vinte re efektin që kishte mbi të tjerët: e ngjashme me një Afërditë greke, pasi dilte në skenë, ajo shëtiste nëpër rrugë e lumtur me veten, me bukurinë e saj, me lirinë e sapofituar.
Kurse unë përgjoja. Përgjoja mashkullin që do ta tërhiqte herët apo vonë; kisha frikë se mos shfaqej te cepi i pallatit, përpara derës së kinemasë, në stacionin e autobusit, nën strehën e ndonjë muzeu…
E njihja nga silueta e tij elegante, pamja melankolike, sytë e zinj dhe veshja me ngjyra të errëta. Kishte diçka misterioze në qenien e tij, diçka tepër të trishtueshme. Mua më dukej i dyshimtë, mamasë i mrekullueshëm. Unë thosha se ishte tip i dobët, kurse mamaja ma kthente: “Është delikat”. Ajo kuptonte gjithçka, sigurisht, por shpresonte se dashuria do të bënte mrekullira. Por unë, qëkurse kam lexuar La Rochefoucauld, e di se nga të gjitha veset, vetëm dobësia e karakterit është e pakorrigjueshme. Asnjë nga këto qenie pa kolonë vertebrale, të aftë të bëheshin heronj apo spiunë, sipas rrethanave, nuk e tejkaloi dot vetveten. Sytë e tyre u përlotën dhe nervat iu u sëmurën, por në fund të fundit ata e bënë zemrën gur dhe u zhdukën mizorisht pa pikë turpi dhe pa pikë mëshire. Është e vërtetë se shpesh u përpoqën të afroheshin sërish, por mamaja nuk e kthente kurrë kokën prapa.
Sa shumë që ndryshonte nga mamatë e shoqeve të mia! Por unë nuk i kisha aspak zili ato. E adhuroja mamanë time, me gjithë frikën që kisha se mos e humbja, sa herë që mashkulli fatal dilte në skenë. Shpesh isha unë që e vija re e para dhe bëja gjithçka që sytë e mamasë të mos kryqëzoheshin me vështrimin e tij të errët. Njëherë madje bëra sikur u rrëzova – duke i dhënë kështu rastin asaj qenieje të mallkuar që të vinte të më ngrinte dhe t’i fliste mamasë. Kulmi ishte kur këta meshkuj bënin sikur interesoheshin për mua! Më blinin libra ose bojëra për të pikturuar. Por ne ishim thjesht rivalë. Sa për dijeni, loja e tyre ishte tepër e thjeshtë dhe e parashikueshme. Unë e kisha mësuar përmendësh, vetëm mamaja habitej çdo herë. Që në vështrimin e parë që i hidhte të dashurit të ardhshëm, i zgjeroheshin bebëzat e syve, i shtoheshin rrahjet e zemrës, fytyra i zbehej, pastaj i bëhej e kuqe flakë. Heroi, që në të njëjtën kohë ishte edhe viktima, edhe xhelati, qëndronte pa lëvizur, sikur e kishte goditur rrufeja, gati për çdo sakrificë, i lumtur që të binte në gjunjë përpara mamasë. Ai ofronte të njëjtin spektakël si dashnori i mëparshëm, por mamaja nuk lodhej nga kjo përsëritje. Ajo ndiqte me naivitet etapat e një skenari të pandryshueshëm: në fillim ajo ishte mbretëreshë, kurse ai i burgosur. Ajo ishte e gëzuar dhe euforike, kurse ai i shqetësuar dhe i trishtë. Ajo kishte në duar gjithçka dhe abuzonte me fuqinë e vet. Ai vuante nën zinxhirët e dashurisë. Pastaj, pak nga pak, situata ndryshonte. Në mënyrë të paperceptueshme, ai fitonte pak besim në vetvete, aq sa ajo humbte. Një shenjë e vogël xhelozie nga ana e mamasë sime, pak indiferencë nga ana e tij.
Pastaj gjithçka zhvillohej me shpejtësi skëterre. Sa më pak tjetri i jepte prova dashurie, aq më shumë kërkonte mamaja. I kishte ardhur koha të paguante. Meshkujt nuk e falin kurrë një grua që i kthen në skllevër. Prandaj nuk u duhet besuar kurrë skllevërve, ata mund të shndërrohen shpejt në tiranë. Po mamaja ime i donte. Ajo zgjidhte gjithmonë meshkuj që ishin gati ta luanin këtë lojë. Mamaja donte të interpretonte gjithmonë të njëjtin rol, pa ndryshuar asgjë në skenar: të mrekullohej, të mbretëronte, të dyshonte, të qante, të vdiste dhe pastaj të ringjallej. Megjithatë, kur derdhte lot në aktin e katërt, ishte vërtet e dëshpëruar. Unë jo. Unë e dija vazhdimin, që mamaja nuk e njihte ende.
Burrat për të cilët ajo ëndërronte, i përkisnin rrethit të saj shoqëror: aktorë, muzikantë, skenografë, dramaturgë dhe të tjerë të të njëjtit stil. Ajo i takonte në shfaqje ose nëpër kafene, ku unë e shoqëroja shpesh. Dhe megjithëse s’kish këmbyer më shumë se një të puthur me shumicën prej tyre, i kishte dalë nami i keq. Njerëzit e konsideronin si një kurvickë të bukur dhe të sjellshme.
Kjo ishte arsyeja që historitë sentimentale të mamasë mbaronin të gjitha në çastin kur ajo priste një ndryshim rrënjësor në jetën e saj, domethënë një martesë. Mamaja e braktiste atëherë rolin e saj prej femre fatale dhe merrte rolin e shërbëtores, që nuk i shkonte fare. Dhe kështu e humbte krejt fuqinë e vet. Askush nuk e donte për grua, nga frika se mos ndahej me familjen dhe ndoshta me shoqërinë. Asnjë vjehërr nuk e pranonte për nuse mamanë – dhe në mënyrë paradoksale, meshkujt që ajo zgjidhte, u bindeshin verbërisht nënave të tyre.
Për fat të mirë! Se unë nuk mund të imagjinoja një burrë në shtëpinë tonë. Madje as nuk e kuptoja përse mamaja donte të martohej! Ndoshta për t’ia bërë qejfin gjyshes, që i thoshte: “A fole me të? Po qe se është serioze puna, le të vijë të të kërkojë në shtëpi. Përndryshe, të shkojë në djall! Ata që e duan një femër, e marrin për grua”.
Nuk ishte fare e vërtetë, madje mund të thuhej krejt e kundërta. Kam parë kaq njerëz në jetën time që duan dikë dhe martohen me një tjetër. Bëhet fjalë për një teoremë të pashkruar: burrat martohen me ato gra që u përshtaten dhe jo me ato që duan.
