Botuar në Revistën Letrare, Dimër 2022
E gjithë jeta ime është një peng në duart e rastësisë
Nuk më pëlqen të kem lexues besnikë gjer në vdekje. Më pëlqejnë ata që më tradhtojnë, të pabesët, për shkak se janë ngritur më lart, kanë përsosur shijet e tyre.
Intervistoi Arbër Ahmetaj
Intervistuesi: Symbyllur hap një libër e lexoj një fjali: “A të kujtohet dadja? Kur dikush bënte ndonjë gabim e ndihej fajtor, i thoshte: Pse më rri si mut i lakërt?” ose në rrjetet sociale dy vargje: “Me shigjeta pasthirrmash ngulur tek trupi/ hidhen shkëmbinjve. (Medet, o det, medet!)/ Sirenat: Fyej të bërë me dhoga tabuti/poshtë mesit bodrum, lart oda gjithë qejf” e them: Balil Gjini! Ja për çfarë do flasim sot, për veçantinë, mëvetësinë, individualitetin në art…
Balil Gjini: A mund të ketë vërtet mëvetësi dhe individualitet në art? Dihet se libri i parë – Tabela e ligjeve – u shkrua me bashkautorësi në malin e Sinait: Zoti dhe Moisiu. Zoti shkruante mbi pllaka me gisht. Është t’u përmendur se njeriu, pasi provoi mjete të tjera shkrimi, si: stili, penda, lapsi, pena etj., u kthye sërish te gishti; tashmë ai shkruan mbi tastierën e kompjuterit me gisht. Duket sikur është përmbyllur një cikël.
Por këto pllaka, Moisiu i theu sapo u kthye te njerëzit dhe pa se po adhuronin sërish viçin e artë. Të thyesh pllakat do të thotë ta grisësh librin. Po pse e grisi Moisiu librin? Mos ngaqë s’donte që mbi kopertinë të ishte edhe emri i Zotit, pra ngaqë ishte xheloz? Ata e rishkruan prapë librin, por mbi të rëndonte mallkimi dhe, afërmendsh, ai s’ishte më origjinali.
Qysh atëherë, çdo libër që botohet është një lloj plagjiature. Veç kësaj të duket se bota u ezaurua qysh në mitet e parë. Kësisoj, ngaqë s’ka më tema të reja, e vetmja gjë që mbetet është t’i themi të vjetrat në mënyrën tonë. Kjo përbën stilin. Le të marrim tre shkrimtarë që trajtojnë tiraninë: Shekspiri me “Makbethin”, Llosa me “Festa e cjapit” dhe Markes me “Vjeshta e Patriarkut”. Çfarë librash! Vërtet tema është e njëjtë, por shkrimtarët janë krejt të ndryshëm në teknikat shkrimore. Sajë gjenialitetit, librat e tyre lexohen me një frymë dhe sapo i ke mbaruar së lexuari s’ke si të mos vendosësh duart mbi tavolinë dhe të thuash: çfarë mrekullie!
Intervistuesi: Keni një gjysmë shekulli që shkruani, si ndjeheni? Si shkruan Balil Gjini? Ju jep energji, apo ju lodh shkrimi?
Balil Gjini: Të shkruash do të thotë t’i japësh formë kaosit që ke në kokë. Dihet se në ujërat e tij jeton dragoi primordial. Të shkruash do të thotë ta mposhtësh këtë dragua, pra, në një farë mase, ne nuk shkruajmë në faqe letre me penë, por gdhendim shkronja me gozhdë mbi luspat e ashpra të këtij dragoi. Gjaku i tij bëhet bojë shkrimi dhe mposhtja e tij na çliron nga frika primitive. Erërat dhe shija e triumfit na deh dhe na çmend. Përmes të shkruarit ne krijojmë një botë tjetër. Mos vallë ky është një lloj rivaliteti i fshehtë me Zotin? Sigurisht. Ne mund të shtiremi e t’i japim këtij akti përmasa sociale dhe estetike, por, në të vërtetë, është ajo: forca tunduese e djallit. Duke krijuar një botë tjetër, ne s’kemi pse e ndërtojmë atë si bota reale, përndryshe do të na mjaftonte ajo. Ja përse më duken qesharakë të gjithë shkrimtarët realistë.
Por nëse të shkruarit është së brendshmi dhënia formë e kaosit që ke në kokë, së jashtmi ai është prishja e rregullit dhe e rendit të botës, është ai gëzim i çmendur kur shohim lulëkuqen që mbin mes rrënojash. Ka në të diçka nga forca e dominimit dhe e zotërimit të një femre. Midis faqeve të bardha të letrës dhe lëkurës së një femre ka shumë ngjashmëri, aq më tepër po ta mendosh se të dyja punohen me të njëjtin mjet: stilografin. Kafka thotë se sapo mbaroi fjalinë “Ajo po kalonte mbi urë”, ndjeu se pika në fund të saj ishte një lloj ejakulimi.
Intervistuesi: Keni botuar disa libra në prozë dhe poezi, por dua të di: sa ka ndikuar te ju botimi i parë? A e ndryshoi ai procesin tuaj të të shkruarit? Nëse po, si?
Balil Gjini: Libri i parë është një tufë e ndrojtur lirikash, mbirë mes hithrave e motrunave të diktaturës. Ç’fatmirësi që s’u gallavitëm më shumë me të! Sepse diktatura ishte kuçedra, e cila, për të kapërcyer matanë, duhet t’i paguaje ovulën. Vitet e para në liri kanë qenë vitet e eksperimentimit të gjithçkaje: flokëve, veshjeve, stilit të të jetuarit dhe të shkruarit. Por ato kanë qenë edhe vitet e leximeve të pafundme. Përmes tyre shembeshin mite, kështjella klishesh e steriotipesh dhe ngriheshin të reja. Një nga këto, mbase dhe më e rëndësishmja, ka qenë ajo se letërsia nuk e merr “frymëzimin” nga realiteti. Frymëzim! Çfarë fjale: gjithë parfum të skaduar, fjalë spitullaqe dhe demode. Vetëm naivët mund të besojnë akoma tek ajo.
Jo. Tashmë mendoj se letërsia lind nga letërsia. Këtë tezë të Harold Bloomit e mbështesin edhe shumë shkrimtarë të tjerë. Letërsia lind nga rrënojat, hirat dhe shkrumbrat e saj. Hirat e letërsisë vijnë nga hire të saj. Kësisoj mund të themi edhe se shkrimtari është një lloj shkrumbtari. S’mund të lindë asgjë jashtë rrjedhave, risive e dukurive të veta dhe të mëtosh origjinalitetin, pa njohur dukuritë artistike të të tjerëve, është krejtësisht amatoreske. Kësisoj, në mos gaboj – sepse njeriu duhet të jetë i prirur nga pasiguria – librat që botova më vonë iu nënshtruan këtyre kritereve. Besoj se nga ata do të mbeten nja katër-pesë romane dhe nja tri-katër me poezi. Të tjerët do t’i hidhja me qejf në humnerën e harrimit, siç hidhnin romakët në Gehemën e tyre fëmijët e lindur sakatë. Ndër ta është rritur shkalla e intesitetit kuptimor, terri mistik që i rrethon, eksperimentet me fabulën, bukuria që lind nga kontrasti etj. S’dua të zgjatem më tepër për këtë, sepse jo vetëm që nuk është etike që autori të flasë për librat e tij, por edhe sepse kjo përbën një rrezik: rrezikun që lexuesi dhe kritika t’i marrin si të mirëqëna fjalët e tij. Kjo do të ishte një lloj vetëvrasjeje, sepse e dimë që libri ka gjëra që autori nuk i di as vetë.
Çdo libër i ri është një lloj rimëshirimi. Është diçka shumë kureshtare të shohësh kufomën e vetvetes para njëzet apo tridhjetë vjetësh, ja, aty, si skeleti i një gjinkalle, tek trungu gjithë lëvore i viteve.
Intervistuesi: Di që sapo keni mbaruar librin e fundit me poezi “Unëgjinjtë (sipas Gjinit)”. Një titull intrigues ky; kur do ta shohë dritën e botimit? Çfarë përfaqëson ky vëllim për ju dhe çfarë mund të presin lexuesit prej tij?
Balil Gjini: Titulli është një paralele dhe një lojë semantike me ‘Ungjilli sipas Gjonit’. Për çdo shkrimtar, libri i botuar është një lloj ungjilli estetik dhe artistik, por edhe fetar. Tek titulli im ka edhe paksa ironi të padëmshme, sepse te raporti i shkrimtarit me botën është edhe raporti i tij me femrën: unë dhe gjinjtë.
Po, libri nuk është botuar ende. Për shkak të shumë gjërave, që nuk varen prej meje. Te ky libër është lufta ime me vetveten për të arritur të përkryerën (sipas meje), domethënë të shndërrohem në një lloj zdrukthëtari, që me lima e dalta punon për t’i dhënë formë fjalës. Sigurisht, ky mund të jetë një keqkuptim i madh, por e gjithë jeta e tillë është dhe mua s’do të më vinte aspak keq. Ky proces për të arritur të përsosurën është më i mirë se vetë e përsosura. I vajis makaratë dhe burmat e imagjinatës sonë. Çfarë fatkeqësie dramatike nëse e arrin përsosmërinë që në librin e parë. Atëherë s’ke çfarë të shkruash më: përpara ke një parajsë të bardhë, monotone po aq sa edhe shkretëtira.
Intervistuesi: Përpara se të vazhdoj me pyetjet e tjera për artin e fjalës, dua që gjithkush të njohë sadopak Balilin të veshur me petkun e përditshmërisë dhe njerëzores. Si ka qenë fëmijëria juaj? Çfarë ju ka shënjuar prej saj?
Pelena, kakë dhe shurrë mes tyre. Në një shtëpi me një dhomë në muret e së cilës koliseshin bajga lope. Vatra me hi ku hidhej kulaçi i misërt. Varfëri ulëritëse. Një fqinj që shkonte për gjah dhe kthehej me ca thëllëza sqepkuqe varur te rripi i mesit. Në darkë shkonim ndonjëherë me babanë dhe ai, teksa pinte ndonjë gotë raki, fillonte e na lexonte një libër, që quhej “Njëqind përralla arabe”. Pastaj lojëra të pafundme me shokët, derisa na binte zangara.
Intervistuesi: Si është një ditë rutinë për ju?
Një ditë rutinë është e tillë, d.m.th rutinë. Zgjimi, ritualet e kafes në orë fikse: një paradite, një mbasdite. Lexime, përkthime ose shkrime të mija: rreth gjashtë-shtatë orë. Shëtitje në lulishten e qytetit, shikime lojërash shahistike ose dominosh. Në darkë emisione televizive, thjesht nga spektakli, kacafytjet. Më vonë shikoj ndonjë film. Bie për të fjetur rreth orës dymbëdhjetë.
Intervistuesi: Çfarë është e zakonshmja për ju? Po e pazakonshmja?
E zakonshmja është të shikoj një lopë të kuqe të hyjë në pyll. E pazakonshmja do të ishte të shihja pyllin të hynte te një lopë e kuqe.
Intervistuesi: Kush është personi i gjallë që çmoni më shumë? Po ai më pak i pëlqyeri ose, më saktë, më i papëlqyeri dhe pse?
Jam i zhveshur prej kohësh nga idolatritë dhe urrejtjet primitive.
Intervistuesi: Çfarë ju tremb, pra cila është frika juaj më e madhe?
Besoj si për të gjithë: vdekja. Frika se ajo mund të mos vijë përnjëherësh, por me lëngime të gjata.
Intervistuesi: Po keqardhja më e madhe?
Që Zoti na i ka fshehur shumë gjëra.
Intervistuesi: Çfarë ju përlot? Çfarë jua rrëmben buzëqeshjen?
Ndarjet. Mbesa.
Intervistuesi: A keni një peng që mund ta ndani me ne?
E gjithë jeta ime është një peng. Të gjitha jetët tona janë pengje në duar të rastësisë.
Intervistuesi: U rikthehemi librave. Ju jeni kundër ndërhyrjes së redaktorëve; a mund të gjendet një kompromis mes autorit dhe redaktorit?
Balil Gjini: Jo, s’mund të ketë. Floberi thotë se në veprën e tij autori është si Zoti në qiell: kudo i pranishëm, askund i dukshëm. Është diçka e tmerrshme të shikosh dikënd të jashtëm që vjen e ndërhyn në karabinanë e ngrehinës tënde letrare, teksa nuk njeh as arkitekturën, as të fshehtat e saj. Edhe Pushkini ka një poezi të bukur për kritikun që kllapuritet në veprën e tjetrit.
Më sipër thashë që Moisiu nuk pranoi si bashkautor Zotin. Si mund të pranoj unë redaktorin?
Intervistuesi: Më lejoni të ngul këmbë në këtë aspekt: e di, edhe Celin, stilisti më i madh i shekullit XX ishte kundër, por letërsia e një gjuhe nuk përbëhet veç nga veprat e gjenive dhe të super të talentuarve…
Balil Gjini: Te botimet dhe lexuesi ka diçka paradoksale. Dëshira e autorëve për të botuar dhe pamundësia e lexuesit për t’i lexuar të gjitha ato. Një lexues mesatar mund të lexojë gjithë jetën jo më shumë se katër mijë tituj. Ndërkohë vetëm biblioteka e kongresit amerikan ka mbi një milionë e gjysmë të tilla. Po ato të tjerat? Gjithë pirgu i librave në botë mund të jetë më i lartë se Himalajet. Dhe më tej: ndërsa lartësia e Himalajeve është statike, pirgu i librave rritet e rritet. Në këtë fenomen ka diçka të sëmurë, kancerogjene. Shpesh këtë masë të bardhë librash e parafytyroj si një ortek të bardhë, që rritet e rritet, kurse lexuesin si një lule alpine poshtë këtij orteku.
Ç’të jetë vallë e gjithë kjo dalldi për të shkruar patjetër? Mos vallë dëshira që gjithkush të lërë një mesazh për atë, rospinë, Të Ardhmen? Por… ajme! Sepse, E Ardhmja, si rospi që është, merret me elegancën e thonjve dhe manikyrin dhe s’ka nge të merret me ata gërxhot, shkrimtarët.
Sigurisht që letërsia e një gjuhe nuk përbëhet veçse nga gjenitë e saj. Mund të themi se te shkrimtarët e rangut të dytë, siç e ka vërejtur mjaft mirë Borgesi këtë dukuri, gjen ndonjëherë gjëra shumë më interesante sa tek të parët. Kjo ndodh rrallë, sepse, më së shumti, ata janë si ata puset e vjetër të naftës, pompat e të cilëve vazhdojnë të punojnë, teksa poshtë, në thellësi, nafta ka shteruar prej kohësh. Janë me mijëra ata që i qepen letërsisë, i bëhen rrodhe, për paksa lavdi, paksa famë. Njoh syresh që kanë botuar tetëdhjetë, nëntëdhjetë tituj librash. Çfarë marrëzie e mrekullueshme, çfarë deliri! Janë të dëmshëm, sepse prishin klimën letrare. Të kujtojnë një luzmë insektesh, që vërtiten rreth një shiriti me mjaltë, por që, më së shumti, ngecin vetë në të.
Intervistuesi: Shkrimtarët bashkëkohorë marrin pjesë nëpër seminare, panaire, nëpër tribuna televizive, shkojnë e bisedojnë me lexuesit e tyre; ju e quani këtë një lloj fastfood-i që hahet në këmbë…
Balil Gjini: Ka një agresion dhe dhunë të paparë ndaj atij që e quajmë lexues. Kam parë shkrimtarë, që me librat e veta nën sqetulla, të veshur e krehur gjemb, armatosur me një entuziazëm butaforik, shkojnë në takime me lexuesin: nëpër shkolla, biblioteka, panaire librash, studio tv-sh. Por mua më duket se shkojnë në një takim me fantazma. Sepse lexuesi i vërtetë ose nuk ekziston fare, ose është tepër i rrallë. Ata u flasin nxënësve dhe studentëve gjithë afsh patetik, duke thirrur hera-herës në ndihmë gjeste dhe pantomima. Por mund të vësh re qetësinë frigoriferike të këtyre sallave. Sepse ata që quhen lexues nuk kanë lexuar asnjë libër të shkrimtarit, asnjë faqe, asnjë rresht. Ata madje e urrejnë shkrimtarin, sepse u ka humbur ca kohë nga gjëra që i kanë më të dashura: takimi me ndonjë shoqe, shkrimi i ndonjë mesazhi në mesenxher, hedhja e ndonjë videoje në tik-tok. I kanë futur në këto salla që u duken si stalla thjesht për rutinë, për të plotësuar kalendarin kulturor të institucioneve. Më kujtohet një tregim i Jean Joubert, që flet për një shkrimtar që niset për një takim në një shkollë të largët fshati. Por, sa futet në klasë, shikon sytë e përskuqur të nxënësve, dëgjon ulërimat e tyre dhe pastaj… lukunia e tyre sulet mbi të, gjersa e shqyejnë.
Arti (dhe veçanërisht poezia), duke qenë sqimatar dhe aristokratik, nuk ka punë me popullin dhe turmat. Përkundrazi: shkrimtari duhet ta përbuzë njeriun që shtiret si lexues. Dhe sa për njeriun e mediave – bash atë që s’i ka bërë ndonjëherë pyetjen vetes ‘përse jam në këtë botë?’ – ai është një qenie e rrezikshme dhe me ngutin për të dalë në majë mund të të shtypë. Jo më kot Kafka thoshte për të: ai do të më vrasë mua. Lexuesi i vërtetë është vetmitar. Me të, aferim i qoftë, mund të pihet një kafe, të flitet për motin, sepse libri ia ka thënë vetë të gjitha.
Intervistuesi: “Tek çdo bukuri ka një lloj arrogance, një lloj dëshire për t’i kthyer shpinën njerëzve dhe botës”, jeni shprehur njëherë. I bukur është romani “Uliksi” nga James Joyce, edhe sagat e Prustit, por lexuesi u rri larg, ndërkohë që libra të një cilësie shumë më të ulët përpihen nga lexuesit. Ku gjendet e mesmja e artë në letërsi…?
Balil Gjini: E thotë Wilde se ne i vrasim vetë gjërat që duam, pra gjërat e bukura. Shkaqet pse ndodhin këto janë nga më të ndryshmet, por më kryesorja them se është natyra kriminale e njeriut, prirja e tij drejt perversitetit. Edhe sot ai është i prirur drejt llumit, gjirizeve të tik-tokut dhe instagramit, të cilat krijojnë barazinë për të gjithë ose hierarkinë e hiçkushëve. Duket sikur atë që s’e bëri dot Mao Ce Duni me revolucionin kulturor po e bën Zuckerberg me “facebook”.
Në këtë luftë midis shkrimtarëve të mirë dhe atyre me cilësi shumë të ulët, siç i quani ju, nuk ka kompromis. Mediokrit, për shkak të natyrës së tyre agresive (ata kanë fuqinë e barërave të këqija), fitojnë gjithmonë ndaj të talentuarve. Kjo edhe sepse këta të fundit nuk duan të harxhojnë kohë në një luftë që s’ka kuptim. Mediokrit vërtet fitojnë, ama veç përkohësisht. Diku kam lexuar se në kohën e Rimbaud dhe Verlaine ekzistonte edhe një shkrimtar tjetër, Georges Ohnet, që botonte romane sentimentale, mbi njëqind mijë kopje, të cilët përpiheshin nga lexueset femra. Rimbaud, jo. Libri i tij u botua në fare pak kopje dhe lexohej vetëm nga një lexues: Paul Verlaine. Por Paul vlente më shumë se njëqind mijë damat të mara së bashku. Dhe sot, Ohnetit i ka humbur rodina e nishani, ndërsa Rimbaud lexohet akoma.
Intervistuesi: Çfarë natyre mund të ketë një kompromis që mund të bëni ju si shkrimtar për të rritur numrin e lexuesve ose për të siguruar përfundimisht besnikërinë e atyre që keni? A është ky një subjekt diskutimi mes jush dhe botuesit?
Balil Gjini: Nuk më pëlqen të kem lexues besnikë gjer në vdekje. Më pëlqejnë ata që më tradhtojnë, të pabesët, për shkak se janë ngritur më lart, kanë përsosur shijet e tyre.
Intervistuesi: Në një tekst tuajin për cilësinë e poezisë së Visar Zhitit sillni një citim nga Martin Camaj: “Poezia është ari i formuar në barkun e një shushunje, që dikur piu gjak”. A mund të na e shtjelloni pak më shumë këtë?
Balil Gjini: Për këtë duhet të pyetet ai që e ka shkruar, domethënë Camaj. Citimin mund ta sqaroj me një tjetër citim, që e thotë Ahmatova: “Poezi është lulja që mbin përmbi pleh”. Kësisoj, poeti mund të parafytyrohet si ata brumbujt prej ari të egjiptianëve, që ata i respektonin si vetë perëndeshën e tyre Ra, brumbuj që i japin formë plehut dhe llurbës së jetës, e bëjnë atë të përkryer. Mund të vazhdoja edhe duke thënë se poezia nuk është medoemos rruga evolucioniste e krimbit për t’u bërë flutur.
Intervistuesi: I kam lexuar romanet tuaja dhe mendoj se me pak modifikime mund të shkrihen në një vepër të vetme, sigurisht shumë më voluminoze. Kjo ka anën e mirë, se mbledh rreth tekstit lexuesit e pasionuar, po aq sa dëshmon për një arkitekturë stilistike individuale, interesante, por lexuesit ndoshta kanë nevojë edhe të surprizohen, të habiten, të befasohen. Si e shihni ju këtë aspekt?
Balil Gjini: Kur shkruaj s’kam asnjë lidhje me atë fantazmën e llastuar, lexuesin. Përkundrazi. Dua të them edhe një herë se e rëndësishme nuk është fabula, por stili. Është një shkrimtar lituanez, që ka shkruar me dhjetëra herë të njëjtin libër, domethënë të njëjtën fabul. Po kështu, Raymond Queneau, një nga stilistët më të mirë të gjuhës frënge, te libri “Ushtrime stili”, e ka shkruar nëntëdhjetë e nëntë herë të njëjtën rrëfenjë. Po të ishte puna për lexuesin, nuk do të kishim as Shekspir, as Bodler, as Flober.
Dy nga romanet e mi ngjajnë me njëri-tjetrin: “Melusina” dhe “Teqeja e shterpave”. Kjo ndodh sepse fabula e njërit vazhdon tek tjetri. Romanet e tjerë, që i çmoj, si: “E katërta”, “Engjëlli i nëmur”, “Bishti i dhelprës”, kanë fabula krejt të ndryshme. Nëse flisni për stilin, kjo do të ishte një lloj lëvdate.
Intervistuesi: Shpesh keni dhënë vlerësime për letërsinë shqipe pa asnjë pengojcë në fjalët e zgjedhura. Jo gjithkush mund të ketë qenë i një mendjeje me ju, por a mendoni se duke “rrëzuar” mitet e, bie fjala, Lasgushit, Fishtës, Naimit, Kutelit, Migjenit, Podrimjes etj., po ia presim vetes degën në të cilën jemi ulur? Në fund të fundit, çfarë dobie ka kjo?
Balil Gjini: S’ka si të pritet kjo degë, sepse nuk hipi mbi pemë që i kanë mbjellë të tjerët dhe japin fruta për ta. Mua më mjafton pema ime, qoftë kur nuk jep fruta, por është një lofatë bukuroshe, apo qoftë kur jep fruta të hidhura, si një bajame e egër mbirë mes shkëmbinjsh. Mbase dhe vetë mitikët janë mërzitur në atë realitet qiellor, përjetësor, pa grindje e vrunduj jetësorë.
Ajo ç’kam dashur të them, është se letërsia jonë ka qenë gjithmonë provinciale. Asnjëherë nuk kemi pasur shkrimtarë të rangut të Emil Cioran, Mircea Eliade, Elias Canetti, Ivo Andrić, Danilo Kiš, Nikos Kazantzakis etj., që të gjithë ballkanas. Shkrimtarët tanë kanë qenë të mbyllur brenda dëborave dhe akujve të maleve tona si mes qelqesh dhe këta akuj, si të ishin xhama konkavë, ua kanë rritur përmasat dhe, nga cironka të vogla, na duken si balena oqeanesh. Ndër ta nuk gjen ato tema universale që i gjen tek të sipërpërmendurit, përkundrazi, tema kryesore e tyre është Shqipëria. Duket sikur kemi një dashuri incestuale me mëmëdheun ose ngaqë ishte vërtet i bukur, ose ngaqë këta ishin fëmijë të dobët, që s’arrinin të rriteshin apo s’e hiqnin dot kokën nga prehri i nënës. Krijimtarie e tyre ishte sociologjike. Ishte një krijimtari provinciale. Përjashtim bëjnë De Rada dhe Mjeda, të cilët, si për paradoks, ndonëse ngjarjet i vendosin në katunde mjerane, gjithë këmborë dhensh e zile dhish, thelbi i veprës së tyre oshtin nga problemet universale: dashuria, urrejtja, xhelozia, pabesia, vdekja etj. Po kështu më vonë edhe Martin Camaj e Mitrush Kuteli.
Unë kam përmendur veç Poradecin dhe Fishtën, për të cilët mendoj se ka ende ekzagjerime e tepri në vlerësimet e kritikës zyrtare e shablloniste. I mbetem mendimit se ‘Lahuta’ e Fishtës është një vepër e vonuar, një epos i panevojshëm, ndërkohë që ne kemi Eposin tonë të kreshnikëve, një vepër brilante, e shkruar në kohën e duhur. Po kështu, shumë nga poezitë e Poradecit janë folklorike dhe të ndikuara thellë nga Eminesku. Besoj se këtu s’ka asnjë mëkat, madje dua të kujtoj se shumë e shumë vite më parë, Krist Maloki thoshte të njëjtën gjë për Lasgushin. Po kështu Konica, duke e krahasuar poezitë e Naimit me një poezi të Apollonierit – shkruar e fshirë me dhjetëra herë – i quan poezitë e Naimit poezi me ‘tatata’ e ‘tototo’.
Shumë nga shkrimtarët tanë, për shkaqe jo letrare, u lanë në heshtje varri prej diktaturës. Në prag të ndryshimeve demokratike, Ismail Kadare – mbase vërtet nga një shtysë e brendshme apo nga një kompleks faji – shkroi disa libra me ese për ta. Esetë janë shkruar me patos dhe bukuri stili, por vlerësimi për ta është i tepruar. Në të dyja rastet, si dënimi, si apoteoza, janë bërë për shkaqe e rrethana politike. Unë kam dashur të them që gjithë krijimtaria jonë e traditës të gjykohet tashmë mbi kritere artistike dhe estetike. Kjo s’ka ndodhur. Ajo vazhdon të ofrohet nëpër shkolla dhe auditore si një gjellë perëndish, ama e ftohtë dhe e akullt. Kjo ndodh edhe sepse kritika jonë letrare, me ngathtësinë dhe rutinën e një kërmilli, vazhdon të kullotë vesën dhe polenin në çairet letrare të Kadaresë, pra nuk arrin të çlirohet nga hipnoza e tij. Një vlerësim objektiv, i çliruar nga nacional-letrarizmat, do t’u bënte mirë edhe vetë shkrimtarëve të traditës.
Intervistuesi: A ju bren dyshimi se pas 20-30 vjetësh, këto që po thoni sot mund ta humbasin vlerën, ose të çmohen si fort të mençura? A dyshoni ndonjëherë edhe te letërsia që shkruani?
Balil Gjini: Nga trarët e ndërgjegjes sime bie mbi dyshemenë e shpirtit vërtet një miell krejt i verdhë. Por molat që i brejnë ata nuk janë as kushërira të largëta me molat për të cilat flisni ju.
Intervistuesi: Ju merreni edhe me përkthime e jo me autorë dosido. Po përmend vetëm Cioran – kalibër shumë i lartë. Sipas jush, a ka në mendimin filozofik shqiptar ndonjë lartësi të ngjashme?
Balil Gjini: E përmenda edhe pak më lart: letërsia shqipe ka qenë provinciale. Ma ka ënda të bëj një ese krahasuese midis Emil Cioran dhe Faik Konicës, të cilët kanë pasur fate e jetë të përbashkëta. Që të dy kanë qenë stilistë të shkëlqyer, që të dy kanë qenë të djathtë, që të dy janë poshtëruar edhe përmes vdekjes. Por ndonëse kanë shumë gjëra të përbashkëta, janë krejt të ndryshëm te fryma e tyre. Cioran universal, Konica krejt kombëtar. Është një temë mjaft interesante, por kaq mund të them tani për tani, brenda kornizave të kësaj interviste.
Intervistuesi: Poezia juaj rrezaton nga hijeshia e metaforave, simbolikave, gjuhës së rrallë që përdorni. Nisur nga kjo, bëra provë të përkthej njërën prej tyre në frëngjisht. U tërhoqa menjëherë! Çfarë i duhet një përkthyesi nga shqipja në gjuhë tjera?
Balil Gjini: Ky është edhe një nga paradokset e përkthimit. Sa më e bukur të jetë poezia, aq më shumë ajo është e mbyllur brenda sistemit gjuhësor kombëtar, kësisoj aq më e vështirë, në mos i pamundur, bëhet përkthimi në gjuhë të tjera. Kësisoj kemi përkthime të poezive mediokre ose të dobëta dhe jo të atyre më të mirave. Kështu ndodh edhe me gjuhët e tjera. Madje jo vetëm me poezinë, por, ndonjëherë, edhe me prozën. Rabële është i papërkthyeshëm në gjuhët e tjera. Nga ky qerthull i mbyllur është e pamundur të dilet.
Intervistuesi: Mendoni se i ndihmon, apo i pengon shkrimtarët një ego e madhe? A mund të jetë lënduese ajo?
Balil Gjini: Absolutisht egoja e shkrimtarit është e domosdoshme. S’mund të arrish gjëra të mira pa i përçmuar të tjerët, pa delirin e madhështisë. Ky përçmim dhe delir te shkrimtarët e mirë është i maskuar, tek të dobëtit shfaqet krejt damlla.
Intervistuesi: Cila është thembra juaj e Akilit si shkrimtar?
Balil Gjini: Unë jam Hektori dhe jo Akili.
Intervistuesi: Cili është libri që gjithkush duhet ta lexojë patjetër?
Balil Gjini: Bibla. Pastaj janë disa shkrimtarë: Shekspir, Rabële, Cervantes, Prust, Dostojevski, Llosa, Ruzhdie. Nga shkrimtarët shqiptarë do të përmendja De Radën, Mjedën , Camajn, Kutelin, Agron Tufën, Ilir Belliun.
Intervistuesi: Ju falënderoj përzemërsisht për këtë bisedë të bukur!
