“Shqipëria ka pamjen që i japin sytë që e shohin, por kjo fytyrë ka gjithmonë të vërtetën dhe legjendën brenda saj”.
Parathënie e romanit “Gjenerali i ushtrisë së vdekur”, Ismail Kadare e vitit 1969 nga Robert Escarpit, botimit ekskluziv zviceran, 1970.
Çdo vend ka të paktën dy pamje: fytyrën e legjendës së vet dhe atë të së vërtetës. Shqipëria ka pamjen që i japin sytë që e shohin, por kjo fytyrë ka gjithmonë të vërtetën dhe legjendën brenda saj. Pra jep më shumë, shumë më tepër sesa i kërkohet. Vendosni pushtimin në shikimin tuaj e do merrni një luftë të pamëshirshme, vendosni ngrohtësinë në shikimin tuaj e do gjeni miqësinë më të pashoqe në botë. Vendosni mosbesimin e do gjeni pas çdo guri nga një ushtri të kuqe, një polic pas çdo dere, një mister të egër pas çdo kthese rruge. Shiheni me besim e do gjeni muzikë në tarracat e kafeve të vogla të Tiranës, do ketë ngjyra ëndrrash në qilimat e Korçës, do ndjeni parfumin e vjeljeve në rakinë e Përmetit. Zgjidhni ligësinë, arrogancën, mëshirën e do ndjeni shikimin e gurtë të malësorit mustaqevarur, me gropa të thelluara faqeve, duke thithur i menduar çibukun e tij: ai do t’ju gjykojë, do t’jua shpuplojë pendët, do t’ju shfryjë, siç bën Ismail Kadare me gjeneralin e tij varrmihës.
Është aty prej kohëve neolitike, me shpinë mbështetur në gurët e vet gati të gjuajë me pushkë, shtizë e gurë mbi të gjithë ata që vijnë nga deti ose brendësia e tokës, për të bërë paradë para tij. Çdo gur e lind një prej tyre e toka e thatë poshtë shputave është e ngopur me kockat e ushtrive fitimtare që e ka pushtuar, vënë përfundi, nën shërbim, torturuar, gjymtuar e masakruar këtë popull pa ia arritur kurrë ta sundojnë apo ta shfarosin. Është një popull që i ngjan gjuhës së vet, shumë më e vjetër se ajo e heronjve të Homerit, e përshkuar, shënjuar prej folësve të atyre që i pushtuan, por e paprekur në strukturat e saj. Në shqip numërohet nga dyshi deri në pesë në latinisht bazike, pastaj në turqisht e më vonë edhe në sllavisht. Por numri një shqiptohet shqip prej tre mijë vjetësh. Kjo është e mjaftueshme: një shqiptar është sa krejt Shqipëria. Në romanin e Ismail Kadaresë, malësori Nik Martini, që gjuan pushkë kundra ushtrisë italiane të hapërdarë plazheve, është sa i vetëm, aq edhe i panumërt. Reizi i moshuar, punëtori që infektohet nga kockat e një armiku të vrarë para njëzetë vjetëve, përbën në vetvete dhimbjen dhe zemërimin e pashoq të një populli me histori tragjike. Mes këtyre dy të vdekurve vetmitarë, gjenerali, që mbledh skeletet e divizioneve të ushtrisë së tij, ndjehet më humbës se paraardhësit e tij të luftës. Vallëzon një sekuencë e çuditshme katërshe midis varreve, me një gjeneral dorëkëputur të një ushtrie tjetër të vdekur, me një politikan hileqar dhe një prift të dyshimtë. Ky gjeneral do shohë nga vendi mesdhetar brenda dy vjetëve të zhvarrosjeve endacake veç baltën e vjeshtave dhe borën e dimrave. Prej kronologjisë dramatike dhe të saktë të rrëfimit, Ismail Kadare ia refuzon gjeneralit pranverat po aq sa mundësinë për të qeshur. Gjithçka fillon me shi e dëborë, gjithçka përfundon me furtunë. E prapë se prapë, e qeshura dhe pranvera janë aty, në sythet e faqeve. Të qeshësh me humor të papështjellueshëm, që e shndërron armikun e dikurshëm në një kafshë kurioze, por që nuk e përmbyt krejt, që është madje gati të kthehet në i përzemërt, me kusht që tjetri të bëjë gjestin e parë, një qeshje të njerëzishme, shenjë e kurajës, e besnikërisë, e kujtesës së gjatë dhe durimit të shkurtër. Pranverat e një Shqipërie, po ashtu, që përkthejnë në gjuhën e ashpër të komunizmit kënaqësinë e ndjeshmërisë se më në fund po jetohet, jo më mirë, por shkurt po jetohet, që është shumë më mirë, pasi është jetë e nisur nga asgjë.
Pa rrugë e shkolla, vend i kaprojve e feudalëve, harruar brinjëve të Europës, Shqipëria e djeshme kishte dhe s’kishte letërsi, edhe pse ka pasur e ka një traditë të fuqishme të poezisë gojore. Njëzetë e pesë vjet pas çlirimit, Ismail Kadare i jep lexuesve francezë një roman me përmasa botërore, që është kaq shumë, por që, për më tepër, është zëri i vërtetë i Shqipërisë mijëravjeçare, që u flet njerëzve të shekullit për rilindjen e vet.
28.11.1969
Përktheu nga frëngjishtja Arbër Ahmetaj