Shkrimtari Zija Çela meritoi çmimin “Penda e Argjendtë”, për romanin “Las Varrezas”, si vepra më e mirë në prozë për vitin 2005, akorduar nga Ministria e Kulturës së Shqipërisë, më 27 dhjetor 2006, në konkursin letrar më të rëndësishëm që zhvillohet në harkun kohor të çdo viti në vendin tonë.
Lindur më 25 mars 1946 në qytetin e Shkodrës, diplomuar në Universitetin e Tiranës për letërsi më 1968, ai ia kushtoi jetën e vet arsimit dhe letërsisë. Që prej vitit 1969 e në vazhdim ai punoi si mësues në fshatrat e Kukësit, pastaj në gazetën e radion lokale, më 1977 u transferua në kryeqytet ku punoi si redaktor i prozës në revistën “Nëntori”, e më pas për disa vjet si kryeredaktor i gazetës letrare “Drita”. Që nga viti 2000 mban rubrikën e tij kulturore javore në gazetën e përditshme “Albania” dhe sigurisht vazhdon të shkruajë dhe të botojë veprat e tij letrare.
Nga krijimtaria e tij e pasur ndër vite do të përmendnim që në krye tregimet e tij, me të cilat ai u bë i njohur, dramën “Shtëpia e lepujve” (1989) dhe romanet, veçanërisht triptikun “Gjaku i dallëndyshes” (1990), “Gjysma e Xhokondës” (1992) dhe “Banketi i hijeve” (1998). Krijimtaria e tij jo vetëm zë një vend të rëndësishëm e të veçantë në letërsinë tonë, por edhe është vlerësuar si e tillë nga konkurse të ndryshme të organizuara në Shqipëri dhe jashtë kufijve të saj si dhe ka marrë vlerësimet më të mira të kritikës letrare kudo ku është botuar.
SEMAFORËT E KRIJIMTARISË…
Me romanin “Las Varrezas” ju fituat çmimin “Penda e Argjendtë”, si vepra më e mirë në prozë për vitin 2005. Çfarë është një çmim për ju?
Z.Ç. – Siç e mendoj unë, çmimi nuk është një e sotme që bëhet e shkuar, por një e shkuar që bëhet e ardhme. Sapo shqiptoj këto fjalë, duket sikur po them se çmimi krijon siguri. Jo, përkundrazi, ai bëhet kërcënues për të ardhmen e shkrimtarit.
Në dhjetë vitet e fundit ju keni fituar katër herë çmimin e romanit më të mirë të vitit, duke përfshirë dhe çmimet “Velija” e “Buzuku”.
Del se as i pari, as i dyti dhe as i treti nuk paskan qenë kërcënime për çmimin e fundit. Çfarë keni parasysh me përgjigjen tuaj?
Z.Ç. – Unë nuk po flas për “kapitalet” që sjellin, e po ashtu stimën që ruaj për juritë. Mirënjohja është vula e karakterit tim. Por e
kisha fjalën për krijimtarinë e shkrimtarit, e kisha fjalën për vetëdijen e tij. Për ta thënë më hapur, çdo çmim për mua është një semafor i kuq, që shënon një rrugë të mbyllur për të ardhmen. Mos kalo andej, o autor!… Mua nuk më pëlqen që të njëjtin libër ta shkruaj dy herë. Hm, do të kërkoni prapë shpjegime shtesë?!… Atëherë po shpjegohem. Ka shkrimtarë që gjatë jetës së tyre botojnë shumë libra, por në të vërtetë një shkruajnë, të tjerët janë “varietete”, satelite të tij. Pse ndodh kështu? Se nuk mund të dalin nga orbita e asaj vepre, t’i largohen tipologjisë. Këtij rrethi vicioz kam dashur t’i shpëtoj gjithnjë. Deri tani, nëse do ta përfshija edhe “Gjaku im i errët” si një miniaturë e këtij zhanri, kam botuar nëntë romane. E pra, jam përpjekur të krijoj nëntë forma. Jam përpjekur po them, sepse kjo është detyra, ky është synimi i shkrimtarit. Po të lexoheshin nëntë romanet njëri pas tjetrit, atëherë do të verifikohej më mirë synimi im. Në kritikën e specializuar është folur nganjëherë për këtë, por në këtë rast unë kam më tepër parasysh lexuesin. A mund t’i kërkohet atij leximi i gjithë veprës së një autori? Jo, sidomos në ditët e sotme. S’është më ajo kohë kur mërzia dhe limontia kishin vetëm një farmaci: bibliotekën. Por edhe nëse i njëjti lexues merr në dorë dy-tri romane nga i njëjti autor dhe krahas semiologjisë së individualitetit të tij, shenjave të përngjashme të stilit e të frymës, gjen edhe teknika krejt të ndryshme narrative, atëherë mjafton. Mirëpo duke hyrë në këtë hulli, më vjen në majë të gjuhës një sekret…
Për ç’sekret e keni fjalën?
Z.Ç. – Gabova, mbase nuk është i tillë, se më duket e kam thënë dhe herë tjetër. E pra, unë vetë nuk i lexoj romanet e mia. S’di në bëj mirë apo jo, por ndoshta ka një lidhje me çfarë thashë më sipër. Pasi të jenë botuar, s’mund t’u kthehem më, sepse më ngjan sikur do të më kapin nga krahët, jo nga këta që e kanë rrënjën te supet, por nga ata që çdo krijues i ka përbrenda. Shkurt hesapi, është e tmerrshme të përsërisësh të tjerët, por s’është më pak e dhimbshme që të përsërisësh veten. Shumë e shumë vite më parë kam lexuar librin e një akademiku francez, titulli i të cilit do të mund të përkthehej “I vdekuri kap të gjallin”. Po, po, mund të ndodhë edhe kështu. Prandaj, format duhet të jenë të vdekshme, sepse jeta e tyre e gjatë kthehet në jetë të shablloneve, të skemave të gatshme. Po shtoj dhe dy fjalë. Pasi derdhet në bronz një vepër skulpture, kallëpet hidhen, si të ishin lëkura e një fruti. Dhe pastaj çfarë shihet jashtë është art, kurse në brendësi zotëron boshi. Letërsisë nuk i shërben dukja e jashtme, asaj i duhet forma tërësore dhe forma faqe për faqe, romani është bronz i formësuar nga jashtë e nga brenda, milimetër për milimetër. Ja pse merr një rëndësi kaq të madhe përmbajtësi (forma), që në letra është i pashqitshëm nga përmbajtja. Doemos që kjo përmbajtje duhet të jetë sa më e veçantë, sa më e ngjizur me situata që mbartin mendim e domethënie të thella, por pa e kthyer letërsinë as në filozofi, as në sociologji. Çdo teprim nga kjo anë, çdo tejkalim i masës, sipas meje çon në denatyrimin e zhanrit. Megjithëse romani, ashtu si ndaj llojeve të tjera të artit, ka qenë e mbetet gjithmonë i hapur edhe ndaj shkencave shoqërore, me gjithë tiparin e tij kaq demokratik dhe aftësinë kaq asimiluese, prapëseprapë ka disa veçori që sado të zhvillohen, sado të pasurohen, nuk mund të tjetërsohen. Përshtypja ime është se sot në Europë sikur himnizohet në mënyrë të njëanshme romani i ideve, po e quaj romani i rëndë, ashtu si shkon me shumicë e kundërta e tij, romani i lehtë. Merrni një parmendë dhe provoni të lëroni bulevardet, çeliku i plugjeve do të nxirrte tym. Bima e shëndetshme e romanit nuk mund të kultivohet as në asfalt, as në rërë, ajo kërkon tokën e vet. Dhe këtë tokë, që së pari ia ka dhënë Europa, gjithnjë do ta ketë, duke lejuar shumëllojshmëri.
Atëherë, përse ndodh kështu?
Z.Ç. – Ku ta dish, mund të jetë dhe një ndikim postatavik nga Xhojsi. Megjithëse ka luajtur gjithnjë rolin e avangardës dhe ka shpërndarë “yrnek” për botën, romani europian ka qenë në të njëjtën kohë më i ndikueshmi. Të mëdhenjtë kanë qenë disi epidemikë për të tjerët. Vetë Xhojsi la një kryevepër, ai e tronditi këtë zhanër nga themelet, e përmbyti letërsinë e deriatëhershme, siç janë shprehur disa. Por, për të qenë i sinqertë, edhe për lexuesin e kualifikuar “Uliksi” është ca i mërzitshëm. Më duket se Borgesi, në ato shkrimet e tij për librat, ese të mprehta, të thjeshta e korrekte, kur vlerëson “Uliksin” lë të nënkuptohet se më shumë e ka shfletuar, sesa e ka lexuar rresht për rresht. Po them dhe diçka tjetër, por me rezerva, pasi nuk është më shumë se një përshtypje vetjake. Në krahasim me autorët më të spikatur të Amerikës Latine, aktualisht një pjesë e mirë e romanit europian më shumë mediton, sesa rrëfen. Dhe të mendosh se kampioni i rrëfimit ka lindur në kontinentin plak, është babagjyshi Servantes me “Don Kishotin”. E vërteta është se arti europian është i etur për novatorizëm, ndoshta prandaj dhe më anashkalues ndaj konservatives. Tradita kudo ka nevojë të kapërcehet, dhe duhet të kapërcehet patjetër, por nëpërmjet rimarrjeve selektive e jo nëpërmjet shkelmimit.
Po te ne, sipas jush, ç’kohë jeton letërsia?
Z.Ç. – Te ne letërsia ende jeton kohën e Autorit, të autoritetetit të tij, kur do të duhej të jetonte kohën e Tekstit, të leximit dhe analizës së tij. Kjo do të thotë se pritet koha e re e lexuesit. Ne ende s’kemi dalë nga kulturat politike në stadin e kulturës së papolitizuar. Komente s’po bëj.
Të kthehemi te “Las Varrezas”. Një titull pak i çuditshëm, por pasi e lexon veprën të ngjan sikur nuk mund të kishte titull tjetër.
Sipas jush, po të kërkonim njëfarë përafrimi tematik, a mund të thoshim se ky roman hyn në veprat ku ndihet ankthi kolektiv? Ju, madje, e keni pohuar këtë në një nga intervistat e kohëve të fundit.
Z.Ç. – Dhe në atë intervistë kam përmendur dy tituj, kështu? Për të krijuar situatën e këtij të ashtuquajturi ankth kolektiv, po të doni dhe terror kolektiv, në romanin e tij Kamy ka përdorur murtajën, ndërsa Saramago verbërinë. Kam pohuar se, ndonëse me një gjetje më të rëndomtë, i pari më ngjan një vepër më solide, e thjeshtë, por krejt harmonike në tërësinë e vet. Është një model i romanit të ri klasik. Saramago ka një gjetje më origjinale, më të veçantë e më moderne, por pas 70-80 faqesh sikur bëhet monoton dhe, derisa vijnë faqet e këndshme andej nga fundi, lexuesi mërzitet. Se çfarë mund të ngjasë në dy qytete, ku murtaja dhe verbëria kanë rënë si epidemi, tashmë e dimë falë këtyre dy shkrimtarëve nobelistë. Te “Las Varrezas” trilli e kërcënimi shkojnë më tej. Ngjarjet zhvillohen në një qytet, që quhet Kukunam (me të dalë nami për ku-ku). Këtu njerëzit jetonin gjatë dhe zyrtarët e Tiranës mendonin se kjo vinte nga kushtet klimatike, por e vërteta lidhej me Dinoshën, gruan e bukur të Habit Habitarit. Sa herë që dikush po jepte shpirt, në Kukunam vraponin të thërrisnin Dinoshën, e cila e rrokte tjetrin në gjoksin e saj, e përkëdhelte, e ledhatonte, i pëshpëriste ngadalë formulën e jetës dhe, sado që më pas ajo capërlohej dhe vuante vetë për disa kohë, bashkëqytetarin e saj arrinte ta risillte në jetë. Kur vjen puna që sëmuret vetë Dinosha, dhe sëmuret për vdekje, asnjëri prej atyre që kishte shpëtuar më parë, përfshirë dhe të shoqin, nuk guxon t’ia kthejë borxhin bamirëses, nga frika e vuajtjes që e priste. Dinosha ikën dhe kështu fillon ndëshkimi, vdekja zinxhir. Kushdo që ishte duke mbyllur sytë, mjaft të shqiptonte emrin e njeriut që dëshironte ta merrte me vete dhe, brenda 24 orëve, tjetri do ta ndiqte pas në botën e përtejme. Merret me mend çfarë ankthi, çfarë terrori, çfarë shantazhesh, çfarë premtimesh, çfarë lutjesh e përgjërimesh, çfarë pisllëku e denatyrimi njerëzor del në skenë. Por, ndërkaq, në fushën ku flenë të vdekurit dhe që rritet vazhdimisht, lulëzon biznesi. Atje ngrihet edhe një hotel-restorant, ku ka makina kumari, pishina, shatërvanë, reklama e drita pa fund. Dhe pikërisht për këtë shkëlqim, që disave u sjell në mend Las Vegasin, fillojnë ta thërrasin Las Varrezas. Paralajmërimi është i rreptë: po u shkatërruan themelet e jetës, vlerat e saj morale, njerëzimi nuk ka përse pret holokaust e kataklizmo tjetër, ai mund të vetëshkatërrohet edhe pa luftë. Ju e dini se cila kishte qenë formula e Dinoshës, kishte qenë “Unë vdes për ty” dhe jo “Ti vdes për mua”, siç ia shqiptojnë asaj. Dhe të fshehtën e kësaj formule e zbuloj që në faqen e tretë apo të katërt të romanit, te prologu pra, sepse besoj ka të tjerë elementë që e mbajnë gjallë kureshtjen e leximit deri në fund.
Si e shkruani një roman, mund të na thoni diçka për përvojën tuaj?
Z.Ç. – Kur lexoj mbi përvojën e shkrimtarëve seriozë, ato më duken të drejta, të respektueshme dhe të dobishme. Kur është fjala të shkruaj vetë, të gjithëve ua kthej shpinën. Sepse… Le ta thjeshtojmë bisedën. Unë mendoj se, pak nga pak, përvoja bëhet pjesë e mjeshtërisë, kurse çdo shkrimtar ka edhe instinktin, intuitën e tij artistike. E kësaj i duhet besuar. Ajo mund të stërvitet, mund të bëhet më e mprehtë, por në esencë është e lindur.
Përvoja ime është modeste. Për një roman akumuloj gjatë, pastaj e shkruaj shpejt, dhe përsëri e mbaj gjatë. Kam disa blloqe shënimesh, që më është bërë zakon t’i quaj Fletore. Ato janë fidanishtet prej ku ka lindur thuajse e gjithë krijimtaria ime. Aty shënoj sinopse, skena, trille të fantazisë, tharme nga jeta, detaje, emra, fraza, i shënoj siç më vijnë. Dalëngadalë, për një roman bëhet një “dosje”. Aty s’ka asnjë skedim për ngjarjet në vijueshmëri, as për kompozicionin e ndarë në kapituj, asgjë të parapërgatitur e të ngurosur qysh më parë. Të shkruash një roman, për mua është si të nisesh drejt një vendi, për të cilin diç ke dëgjuar, por nuk e ke shkelur asnjëherë. Është pikërisht kureshtja që të çon atje. Kur nis frazën e parë, shumë-shumë mund të di nja dy skena pasuese, më pas është mjegull. Forca tërheqëse për ta ngritur këtë perde, bëhet karburanti i lëvizjes, ajo më shtyn të shkruaj, të zbuloj pak nga pak. Nuk shkruaj dot për gjëra që i di, ato konsumohen brenda meje. Kur dorëshkrimi mbaron dhe hedh frazën përfundimtare, unë s’jam vetëm krijuesi i atij romani, por edhe lexuesi i parë, sepse vetëm atëherë e kam marrë vesh fundin. Me gjithë përgjegjësinë, ka pak aventurë këtu, apo jo?! Por arti s’bën pa të, aventura në art është zbulim. Dhe këtë dëshirë, madje, e ka çdo njeri. Në qytetin tim të lindjes, në Shkodër, dikur dhëndri ia ngrinte vellon nuses. Them se një burrë, ndonëse mund të ketë bashkëjetuar me të shoqen për tridhjetë vjet dhe e njeh fort mirë, sikur të martohej me atë edhe tridhjetë herë të tjera, prapë do t’i hanin duart për vellon. Kjo kureshtje s’është tjetër veçse thirrja e zbulimit.
E kujtoni kur keni shkruar librin e parë?
Z.Ç. – Kam qenë duke hyrë në të njëzetetretat dhe e kam shkruar me kandil, në fshatin Helshan, midis Kukësit e Tropojës, ku isha emëruar me time shoqe pas studimeve universitare. Por këtë e kam treguar tashmë, më duket. Kandili nuk është ndonjë armik i madh i shkrimtarit, se me atë fitil dikur janë shkruar kryeveprat e botës, por doemos që është armik i madh i cilësive të jetës, i tërë zhvillimeve të modernitetit. Meqë më kujtove librin e parë, po them diçka për tregimet e para që i kam shkruar kur isha në shkollë të mesme. Atëherë i mbaja në shtëpi pa i thënë gjysmë fjale askujt. Por mësuesi i letërsisë, sa herë bënim hartime, më shënonte në fund prirjen për letërsi. E kështu, një ditë, u bënë të njohura për klasën time. Njëri nga tregimet, me sa më bie ndër mend, titullohej “Irena”. Nuk njihja ndonjë Irenë reale, por ku di pse, ky emër atëherë më ngjallte pak trishtim, një si melankoli të lehtë. Letërsia është gjuhë dhe, ndoshta, në mosha të ndryshme njeriu hyn në marrëdhënie të ndryshme me fjalën. Kam përshtypjen se atëherë në Shkodër binte shumë shi, unë nuk kisha as çadër, as pallto për dimër. Në atë rini të hershme e shoh veten si një zog të lagur. Si mund të cicërojë gëzueshëm një zog i lagur?! Atëherë s’kam ditur të shkruaj, sigurisht nuk kam ditur, por të paktën nuk kam mashtruar. Qysh prej asaj kohe më është bërë zakon ta ruaj vetveten, çka do të thotë të jem i sinqertë, të jem unë. Asgjë s’më bezdis më shumë në disa libra, sesa pozat që marrin autorët.
Thuhet shpesh se në krijimtarinë tuaj ajo që është e pabesueshme, e mrekullueshme, ju keni aftësinë ta shndërroni në realitet. Si ndodh?
Z.Ç. – Nëse ndodh, s’më bie mua të hyj në hollësira. Unë diçka thashë, por ndoshta nuk u shpreha troç. S’ka mbetur gjë pa u shkruar, dy faqet e thikës njihen mirë, por ende ka mbetur një pistë: tehu i saj. E kam qejf këtë teh dhe kot mendohet aq i ngushtë. Po të dish të orientohesh, bëhet autostradë. Aty shkoj vetvetiu dhe ndihem mirë, sa herë e provoj, derisa të thyej qafën.
Dëgjohen shpesh ankesa për kritikën, jo rrallë edhe për lexuesin. Do të ishte interesante sikur të dëgjonim pakënaqësinë tuaj. Cila është?
Z.Ç. – Më keni vënë përpara dhjetë kambana njëherësh. Por unë po zgjedh timen, se kësaj i kam rënë prej vitesh. Zija Çela zotërohet prej një pakënaqësie të vazhdueshme, ai ankohet ndaj Zija Çelës.
Pas “Las Varrezas”, keni shkruar libër tjetër?
Z.Ç. – Libër… Është një rrëfim elegjiak. Pres që të dalë nga shtypi në fund të janarit. I kushtohet tim biri, mikut tim më të madh, përkthyesit Dritan Çela që ndërroi jetë më 4 mars të vitit të shkuar. Herë tjetër, në letra, ëndrrën e kam kthyer në realitet, por është hera e parë që, sado të pëlcas, këtë realitet nuk mund ta kthej dot në ëndërr. Libri mban titullin “Për dashurinë shkruhet pas vdekjes” dhe pres të dalë shpejt nga “Ideart”.
Sigurisht, pas botimit, do ta kemi edhe në faqet e revistës sonë. E pastaj përsëri një roman, dramë apo vëllim me tregime?
Z.Ç. – Pastaj një gjë e di me siguri: po të kisha dhe dy jetë, prapë nuk do të ngopesha duke lexuar. Bota është e mbushur me libra, libra të mrekullueshëm. Dhe jo vetëm prej atyre që kanë marrë famë, por edhe prej shkrimtarësh emrat e të cilëve ende s’i kemi dëgjuar, pasi edhe bota është e madhe, edhe ne sikur i mbajmë veshët me pambuk… Tashti po më pret një mik i ri, do të qajmë hallet bashkë me një kafe në tavolinë. Sipas brezit të tij, të qash hallet do të thotë të flasësh edhe për letërsinë. O Zot, sa i kuptojmë, sa i përkrahim dhe sa i hapim krahët bujarisht për autorët që po vijnë, sidomos për ata që tashmë kanë ardhur, sepse janë dëshmuar me libra seriozë?!…
Be First to Comment