Njësoj si familja e saj, antikomuniste e antifashiste, edhe poetja Luljeta Lleshanaku, lindur më 1968, provoi shijen e vuajtjeve gjatë regjimit të Enver Hoxhës, regjim që i mohoi të drejtën e arsimimit dhe e detyroi të punonte si punëtore krahu në fabrikën e qilimave. Me rënien e komunizmit, mbaroi universitetin e Tiranës, punoi si gazetare në disa organe qendrore të shtypit të Shqipërisë, si dhe botoi gjashtë vëllime poetike, përfshirë edhe librin Fresco. Po ashtu, fitoi çmime në Amerikë e Shqipëri dhe mori pjesë në takime dhe seminare poetike në vende të ndryshme të Evropës dhe të Amerikës. Këtë vit ajo është e ftuar për një vit në Institutin Black Mountain në Las Vegas dhe është në pritje të botimit të vëllimit të dytë poetik nga shtëpia botuese prestigjioze amerikane, New Directions.
Luljeta, përveç vlerësimeve të ndryshme poetike ju kohët e fundit keni fituar një grant për një vëllim me tregime dhe keni shkruar një skenar që është në proçes filmimi. Ç’lidhje ka ndërmjet këtyre krijimeve në zhanre të ndryshme dhe poezisë suaj?
Kur shkrova librin me tregime, isha në kërkim të diçkaje që do të më jepte më liri sesa vetë poezia, pasi duke punuar për një kohë të gjatë në të njëjtën zhanër, kisha ndjesinë sikur po përsëritja vetveten dhe kisha filluar të ndihesha e lodhur. Përceptimi i poezisë është vertikal; një poezi e vetme mund të jetë sintezë e shumë tregimeve dhe mendoj se kjo është arsyeja që poetët nuk janë kaq prodhimtarë. Për shembull, Kavafis shkroi vetëm një numër të kufizuar poezish gjatë jetës së tij. Gjithashtu, poezia s’është asnjëherë një tregim i vetëm konkret dhe asgjë nuk është spontane, edhe kur duket e tillë, ndërsa në prozë, krijuesi është “i pushtuar” nga spontaneiteti i situatave. Në prozë vërtet kam përjetuar ndjesinë e qëndrimit para fletës së bardhë e kënaqësinë që priste të mbushej; një ndjesi që rrallëherë e kam përjetuar me poezinë. Natyrisht, nuk jam e kënaqur me prozën time, por të paktën më shërbeu si një stacion pushimi ndërmjet krijimtarisë poetike, më solli frymëmarrje më të thellë në poezi dhe më ndihmoi për të zgjeruar hapësirën përceptuese të saj. Mendoj se vëllimi poetik që shkrova më pas ishte më intrigues dhe intim.
Përsa i përket skenarit, regjisori kishte lexuar njërin nga tregimet e mia në një revistë letrare, dhe kërkoi ta ktheja në skenar. Duke bërë hapin e parë modest në fushën e kinematografisë, kuptova se sa shumë këto zhanre ndryshojnë nga njëri-tjetri. Gjatë punës me skenarin, regjisori kërkonte të bëja disa ndryshime që filmi t’i përgjigjej një formati filmik sa edhe kërkesave të tregut. Bëra kompromise me veten në lidhje me subjektin, mesazhin e deri tek karakteret, kështu që tani nuk kam të njëjtën lidhje shpirtërore me skenarin siç e kam me të gjithë krijimtarinë poetike. Poezia është më intime dhe më e çiltër. Ana pozitive e këtij bashkëpunimi është se më forcoi sensin e “lojës”, si të thuash, kurajon për ta zotëruar ose “manipuluar” më mirë veprën time, duke qenë se deri ateherë kam qenë plotësisht e zotëruar nga rrethanat dhe faktet ne poezi.
Nga ty mësova se nën diktaturën e Hoxhës, letërsia u zhvillua në dy lloje të ndryshme, të veçuar nga njera-tjetrën: letërsia zyrtare dhe letërsia disidente e burgjeve. Ti vetë ke marrë pjesë në shumë festivale të artit, seminare e konferenca të shkrimtarëve në vende të ndryshme të botës dhe, tani do të qëndroni për një vit pranë Institutit Black Mountain. Si kanë ndikuar në artin tuaj gjithë këto takime me poetë të huaj?
Gjatë diktaturës, krahas letërsisë zyrtare u zhvillua dhe letërsia jozyrtare që u bë publike vetëm pas rënies së komunizmit më1991. Kështu që formimi im letrar është i lidhur vetëm me letërsinë zyrtare, si dhe me një pakicë librash të përkthyer, kryesisht nga letërisa klasike. Letërsia jonë e realizmit soialist ishte e një karakteri naiv: i vetmi qëllim i saj ishte të krijonte një ndërgjegje kolektive. Origjinaliteti dhe larmia e stileve ishin në shënjestër nga propaganda e kohës. Kësaj letërsie, veçanërisht poezisë, që vuajti më shumë nga censura, i mungonte intimiteti. Ishim të dëshiruar për artin e vërtetë. Në këto kushte izolimi, ne përdornim mjete të çuditshme për t’u lidhur me pjesën tjetër të botës. Për shembull, bënim antena primitive për të parë televizionin Italian, ngaqë ishim të ndaluar për të parë programe të huaja. Pikërisht, kështu u njoha me Felinin, Bertoluçin, madje edhe me disa kineastë amerikanë. Kam mendimin se ishte pikërisht kinematografia që ndikoi më së shumti në shijet e mia estetike gjatë fillimeve të krijimtarisë. Gjithnjë doja që të krijoja diçka bruto por jashtëzakonisht shprehëse, si filmat e Felinit, duke synuar që të rrokja në poezi jetën e vërtetë, ashtu siç bënte Felini në veprat e tij. Është ndoshta filmi që e drejtoi poezinë time drejt figurave dhe gjuhës së nënkuptuar.
Cila është arsyeja që për disa vite “u larguat” nga poezia? A ishin kërkimet në zhanret e tjera një katalizator apo një pasojë e këtij “largimi” apo s’kanë lidhje me to? Çfarë ndikimi pati ky largim tek ty si shkrimtare, po ashtu edhe në poezinë tuaj?
Vërtet u largova; ishte një ndërprerje disavjeçare ndërmjet librit të pestë dhe të gjashtë. Shkaku: nuk më pëlqenin më ato që kisha shkruar më parë. Veçanërisht, kjo periudhë përkon me përsiatjet në jetën psikologjike të çdokujt që i afrohet të dyzetave: “Cili jam unë?” “Nga vij?” Kërkoja diçka që do të më identifikonte si individ historikisht, politikisht, nga ana fetare, etike etj., përmes një forme individuale (megjithëse nuk është e lehtë as të gjesh një formë individuale). Duke rivlerësuar krijimtarinë time të mëparshme, kam përshtypjen se jam ndikuar deridiku nga poezia amerikane përsa i përket tematikës metafizike; mendoj se tematika metafizike është karakteristikë e një shoqërie ku nuk bëhet fjalë për probleme ekzistenciale.
Në të kundërtën, kam qenë shumë e frymëzuar nga Cezare Pavese; poezia e tij është e përbërë nga ngjarje, episode dhe plotë me karaktere (por nuk është aspak prozaike) dhe nuk ndihet prania e poetit, (as si subjekt e as si objekt) dhe këto “tregime” mbushur me elementë shprehës të japin kënaqësinë e të ndjekurit të një filmi. Shumë komunikues! “Ja kjo është ajo që dua: një ngjarje e fshehur në poemë!” thashë me vete kur lexova Pavesen. “Edhe një fije bari bën hijen e vet” thotë një filozof romak. Ja, tek është hapësira pakufi e poezisë: zbulimi i një tregimi nga hiçi!
Një gjë tjetër është se në librin tim të fundit (pas të ashtuquajturës periudhë përsiatjeje) nuk gjen të njëjtën vetëdije kritike ndaj realitetit si në librat e mëparshëm. Nuk jam në gjendje ta shpjegoj saktësisht pse-në, por ndoshta kjo prirje ka të bëjë me një përceptim më të gjerë ose me një rikonceptim të jetës sime si edhe të jetës në përgjithësi që përbëhet nga zbulimi i vitalitetit dhe ngjyrave vetjake brenda secilit prej nesh më tepër sesa ta mendosh qenien njerëzore si të varur krejtësisht nga shoqëria. I ngjan një lloj feje poetike, por s’është e tillë.
Kur të kam pyetur disa vite më parë se cila ka qenë letërsia që të ka ndihmuar në formimin e ndjeshmërinë tënde artistike, ti më tregove se qysh e vogël ke lexuar autorët klasikë evropianë dhe amerikanë, si p.sh. Balzakun, Stendalin, Tuenin dhe Verne, po ashtu edhe autorët rusë dhe sovjetikë që lejoheshin në Shqipëri. Dhe më vonë Cortazarin, Pasternakun, dhe Bly-in dhe Sandburgun. Po tani, mbas vitesh të një reflektimi më të vetëdijshëm në art, në përgjithësi, dhe vetëdijes tënde prej shkrimtareje a ka ndryshime në listën e autorëve? A ka autorë të tjerë që të kanë ndihmuar të përsosësh estetikën tënde? Nëse po, si?
Bly-i ishte nga emrat e parë të poezisë moderne amerikane që kam njohur; është interesant fakti sesi jam ndeshur me këtë autor më 1989. Atë kohë kisha rënë në dashuri (me burrin tim të tanishëm) i cili punonte në një gazetë qëndrore, dhe ishte nga ata njerëzit e paktë që u lejohej të lexonte librat që mbanin vulën “Rezervat” në Bibliotekën Kombëtare. Ai mund të shikonte botimet në rusisht, italisht dhe anglisht. Nga një revistë ruse ai përktheu për mua disa poezi të Robert Bly-it. Ishin poezi dashurie, të zgjuara dhe elegante, që më ofruan mua një konceptim tjetër poetik, një konceptim që ishte shumë i ndryshëm nga poezia klasike që njihja. Po ashtu poetët grekë—Kavafis, Ricos, Seferis, Elytis—ishin një shkollë e mirë për mua: filozofia e tyre e bazuar më shumë mbi dritën se errësirën, temperamenti i gjallë mesdhetar, metaforat e fuqishme që kanë të bëjnë me jetën, vetëdija tradicionale e harmonizuar me shumë art brenda vetëdijes poetike vetjake. Jemi me fat që kemi “fqinjë” të tillë. Dhe më pas, ishte kontakti me akmeismin rus. Poetët e kësaj lëvizje u botuan gjerësisht në Shqipëri pas 1990—një lloj pëlqimi që kishte të bënte më shumë me anën etike sesa estetike, mendoj unë. Dua t’ju kujtoj se poezia shqiptare e viteve 1960 dhe ’70, madje edhe veprat e realizmit socialist, sipas meje, ishin shumë të ndikuara formalisht nga avant-garda ruse, nga akmeismi dhe veçanërisht, futurizmi: Akhmatova, Brodsky, Pasternak, Blok, Mandelstam, Tsvetaeva, pothuaj të gjithë disidentë. Kjo shërbeu si një lloj frymëzimi për të parë sesi letërsia mund të mbijetojë edhe duke u përballur me regjimin. Dhe me tej, ndryshe nga hermetizmi Italian që nuk përputhet shumë me prirjen time poetike, ishin krijimet e Paveses (siç e përmenda më lart) veçanërisht ato të periudhës së mëvonshme, që më bënë për vete.
Por, më interesanti për mua mbetet Yehuda Amichai, poet qe i perket një tjetër treve. Një vëllim te tijin poetik e mbaj me vete si Biblën. Do të isha shumë e lumtur sikur dikush të më falenderojë mua, ashtu siç unë falenderoj Amachai-n çdo herë që lexoj një varg të tij. Ai më bën që mos të ndihem asnjëherë e vetmuar. Ai është poeti i vërtetë. Çdo herë që flet, madje edhe kur psherëtin, ai qëllon në shenjë. Amichai është përfaqësues i letërsisë hebreje, që të krijon ndjesinë e një letërsie tridimensionale, paçka se nuk mund të shprehet saktësisht se cilat janë këto përmasa.
Përveç tij, më pëlqejnë shumë Brodsky dhe Heaney. Por nganjëherë mësoj për poezinë më shumë nga proza. Për shembull, është interesant fakti sesi unë gjej kaq shumë poezi tek proza e Coetzee. Në veprat e tij ka një lloj vibracioni, një pasuri detajesh dhe atmosferë sintetike që është tipike për poezinë, pavarësisht stilit linear të prozës. Ai luan në mënyrë të shkëlqyer me largësitë e vogla. Mendoj se është një psikoanalist shumë i mirë. Futet më thellë se proza dhe krijon veçanërisht një magji rreth saj.
Siç e shihni, edukimi im nisi me klasikët, romantikët (që më ndihmuan të kuptoj botën) dhe më pas. . . të tjerët që sapo i përmenda, të cilët, në mënyra të ndryshme, plotësojnë njeri-tjetrin në laboratorin tim krijues. Dhe në të njëjtën kohë, është kaq e vështirë të zbuloj për veten time një shteg origjinal ndërmjet tyre, kur gjithçka duket e shfrytëzuar në maksimum.
Ti dhe familja jote jeni përndjekur ashpërsisht nga regjimi i Hoxhës ngaqë ishit antikomunistë ose antifashistë “të pabesë.” Megjithatë, krijimtaria jote cilësohet si “apolitike.” Kështu që lind pyetja se ç’gjë e bën një vepër politike, pra, cili është raporti ndërmjet politikës dhe artit. A mundeni ta shpjegoni sesi e transformon realitetin tënd tejet politik në një poezi që duket, të paktën në sipërfaqe, sikur është larg politikës?
Nuk jam e sigurt nëse duhet ta marr si kompliment epitetin “apolitik”. Nuk jam kundër letërsisë politike; kur është e vërtetë dhe e guximshme, letërsia ka një ndikim të madh në opinion publik. Për këtë arsye pëlqej Pasternakun, Solzhnicinin, Amichai-n, Kazanzaqin, Heminguejin, Soresku-n dhe Brodsky-in. Nganjëherë, në çaste kritike, lexuesi duhet të marrë një mesazh politik të qartë dhe të drejtpërdrejtë. Dhe letërsia, është mjeti i saktë. Gjithashtu, ajo mund të manipulojë opinionet kur transmenton një mesazh të deformuar. Sistemet totalitare e njohin shumë mirë këtë pushtet të letërsisë.
Nuk jam e prirur për ta shmangur elementin politik nga poezia ime. Kam patur fatin dhe, në të njëjtën kohë, fatkeqësinë të jetoj në dy sisteme të ndryshme politike, që më ndihmuan të kuptoj se njerëzit janë të njëjtë, ndërsa politika një mbulesë për veset dhe virtytet njerëzore. Nëse kërkon të interpretosh historinë, shko përtej historisë dhe analizo qenien njerëzore në kontekste të ndryshme dhe përpiqu të kuptosh rregullat e shoqërisë njerëzore qysh nga dita e parë. Kam synuar të depërtoj thellë, përtej shtresave historike, politike e fetare që artificialisht na bëjnë të dukemi krejt ndryshe nga njeri-tjetri. Dhe atje, poshtë këtyre shtresave, ndodhet dimensioni unik universal, ngjashmëritë dhe veçantitë e pastra. . . Sidoqoftë, mendoj se nuk është shumë e vështirë të identifikosh sfondin politik dhe historik të një autori. Në librin tim të fundit, gjenden karaktere që përpiqen të mbijetojnë, që falen në fshehtësi sikur po fshehin një dobësi, që “mendojnë me zë”, që shkëmbejnë “librat e ndaluar”—elementë që krijojnë një lloj kornize në kohë dhe hapësirë.
Megjithëse je poete, ti je grua, nënë, vajzë dhe motër, pra, jeton në një mjedis që ende është i vështirë. Si shfaqen këto role në veprën tënde?
Si në gjithë botën, edhe në vendin tim, artistët përballen me probleme ekzistenciale. Dhe unë si shkrimtare përpiqem të mbijetoj duke u marrë me problemet e përditshme, punën, familjen, që vërtet të marrin pjesën në të madhe të energjisë. Mundohem të mos mendoj rreth këtyre gjërave; përpiqem, me aq sa mundem, ta përjetoj poetikisht botën që më rrethon, çdo gjë, e rëndësishme ose jo; përpiqem ta shikoj gjithçka nga një këndshikim analitik dhe po ashtu, përpiqem të jem e ndjeshme kundrejt gjithçkaje që prek e që jam e përfshirë duke e jetuar ditën në një mënyrë krijuese, vetëm për të mbajtur gjallë vetëdijen. Dhe të shkruarit, veçanërisht poezia nuk kërkon të qëndrosh shumë kohë para kompjuterit: gjithçka skicohet gradualisht në mendje përpara se ta hedh në letër. Kur është fjala për poezinë do të përdorja më shumë foljen “ndodh” sesa “shkruhet”. Poezia ndodh. Nuk ka një kohë ekskluzive për të shkruar poezi. Në të vërtetë kam nevojë për më shumë kohë që të lexoj, dhe e ndiej më shumë mungesën e kohës sesa gjithçkaje tjetër.
Nëse pyesim dikë këtu në Perëndim për emrin e ndonjë shkrimtari të shquar shqiptar do të na thonë vetëm emrin e Kadaresë. Sipas pikëpamjes suaj, ç’ndryshim ka ndërmjet poetëve të brezit tënd me ata të një periudhe të mëparshme?
Ismail Kadareja është shkrimtari më i shquar edhe për lexuesit shqiptarë. Personalisht, e çmoj shumë veprën e tij, veçanërisht atë jopolitike; disa nga romanet e tij, si Kronikë në gur, Gjenerali i ushtrisë së vdekur, Kështjella janë fondamentalë për letërsinë shqipe. Gjithashtu, më pëlqejnë disa ese nga libri Ftesë në studio, ku flet rreth fëmijërisë së tij. Aty zbuloj një tjetër karakter, të vërtetë dhe me gjak, diçka që rrallëherë e gjej në veprën e tij.
Para se të flasim për shkrimtarët bashkëkohorë shqiptarë që perëndimi duhet t’i njohë, së pari duhet t’i përgjigjemi pyetjes, “Ç’kërkon lexuesi Perëndimor?” Nëse kërkojnë diçka të padëgjuar, mendoj se “ekzotika” e vendeve ish-komuniste është pothuajse e konsumuar nga zëra të fuqishëm të të Evropës Lindore, përfshirë këtu edhe veprat e Kadaresë. Kësisoj, ndoshta brezi im nuk ka ç’i jep lexuesit perëndimor në këtë aspekt. Poetët e brezit tim po përpiqen të gjejnë një shteg ndërmjet atij realiteti historik nga vijnë dhe realitetit universal ku kanë arritur paksa me vonesë. E njëjta gjë po ndodh edhe me letërsisë në Kosovë, ku motivi kryesor, liria, në kuptimin politik, është tashmë një motiv i ezauruar. Një realitet normal është një sfidë për të gjithë ne. Në një realitet të tillë, do të përzgjidhen vetëm ata që janë individualitete të fuqishme, më tepër në aspektin estetik sesa atë tematik dhe kjo gjë mund të vonojë praninë e zërave të tyre në tregun botëror të librit. Kulturat e vogla dhe veçanërisht gjuhët e vogla si shqipja, kanë nevojë për një vulë të veçantë, një element sensacional, për të tërhequr vëmendjen. Ja pse në parathënien e librit tim Fresco nënvizohet sfondi politik (edhe nëse është apo nuk është i pranishëm në poezitë e mia). Këtë gjë e nënvizojnë edhe artikujt që botohen për librin.
Ky është fati i vendeve dhe gjuhëve të vogla ku problemet e përkthimit e bëjnë dy herë më të vështirë një treg të jashtëm. Në kushte të tilla, nganjëherë botimi i një shkrimtari shqiptar në perëndim mund të jetë i rastësishëm më tepër sesa rezultat i përzgjedhjes.
Së fundi, cili është është roli i artit dhe artistit në Shqipëri?
Ne as kërkojmë e synojmë që arti e letërsia të ketë atë ndikim që kishin para ndryshimeve politike në Shqipëri. Le të kujtojmë pohimin e Brodskit që “Letërsia në Evropën Lindore nuk ishte më e mirë se ajo e Perëndimit, paçka se në vendet e Lindjes çdo qytetar ishte një lexues.” Pa dyshim, në vend që të dëfrente, leximi ishte mënyra e vetme për të mbijetuar moralisht dhe emocionalisht. Por tani jetojmë në një shoqëri të hapur, nën propagandën komercionalizmit ku arti dhe letërsia janë shndërruar në sende thjesht luksi. Megjithatë, niveli i shitjes së librit nuk është shumë tragjik në raport me numrin e popullsisë. Ende ka mbetur pak vend për artin e letërsinë në mediat.
Fakti që lexuesi shqiptar është ekspozuar menjëherë e papritmas me tregun e lirë të librit, e bën që të mos jetë në gjendje të orientohet në prodhimet letrare. Mungesa e kritikës së vërtetë gjatë periudhës komuniste e ka vonuar procesin e promovimit të tyre ashtu si edhe në vendet e tjera të Evropës Lindore. Më kujtohet një kritik rus që thoshte se “Tashmë, kemi harruar sesi të shkruajmë për librat, por s’kemi harruar plotësisht si t’i shkruajmë.” Është më vështirë të reformojmë një sistem interpretimi, sesa të ndryshosh vetë letërsinë. Tani, krijiimtaria artistike është më elastike dhe më e hapur ndaj drejtimeve të reja.
Përktheu: Pirro Dollani nga “World Literature Today”
Be First to Comment