(Humbaba dhe trashëgimia)
Baba vdiq natyrshëm. I erdhi Ora për të vdekur. Çasti i ikjes ia behu. Ajo që ndodhi pas vdekjes ishte edhe më e tmerrshme se vetë vdekja. Aq sa me plot gojë detyrohem të them: “Baba humbi!”.
Caku që e shkëputi Humbabën prej nesh shënoi kufirin e ndarjes midis “Tokës së Trashëgimisë Lindore” dhe “Tokës së Ëndrrave Perëndimore”.
Humbaba ishte i papërsëritshëm në karakterin e vet. Tek e fundit pyes veten: “Si ka mundësi? Ky njeri? I vetëm e krijoji këtë armatë kaq të përkryer kukullash? Çfarë gjeniu?!”.
Në një kohë kur kjo traditë daton që prej mëse katër mijë vjetësh. Ati. Vetë Ai. Ah ti! Ti. Nuk ke si ta kuptosh çfarë strategu ishte Ai! Ati mundi të riinterpretojë dhe ringrejë në skajet më të larta Teatrin e Kukullave. Artin e Trashëgimisë Lindore që kishte mbërritur në kufirin e Ëndrrave Perëndimore. Shumë kohë më parë se Aktorët e Skenës të shfaqeshin me Aktrime Teatrore. Ati dhe Arti. Ishin e njëjta gjë. Ati ishte vetë Arti. Arti mishërohej tek Ati.
Kukullat e Dorës nuk i kalojnë të pesëdhjetë centimetrat. Kanë kokë të madhe. Fill pas kokës janë të lidhura me dorën. Dora e Humbabas, e zhytur nga Poshtë, mbërrin gjer te koka. Prandaj quhen Kukullat e Dorës. Krahun e kukullaxhiut e mbulon një dorezë e gjatë, që nuk është gjë tjetër veçse trupi i kukullës, që vishet e zhvishet sa herë që ndërron rol. Humbaba lëvizjet e kukullës i kryen me gishtat e një dore të vetme. Veçmas. Ose të bashkuara. Grusht. Gishtat luajnë rolin më funksional të lëvizjeve. Sidomos në hapje-mbylljen e gojës. Ato i japin shpirt kukullës.
Kukullat e Shkopit i kalojnë të pesëdhjetë centimetrat. Gjatësia e tyre shkon shpesh një metër. Ashtu sikurse Kukullat e Dorës edhe ato kanë mbërritur nga Toka e Trashëgimisë Lindore. Ndërsa të parat, në mënyrë amatore, e fituan popullaritetin e tyre më të madh në Evropën Perëndimore. Në vendet e Evropës Lindore, Kukullat e Shkopit e ngritën Artin e tyre në Institucion. Një profesionalizëm i vërtetë drejt institucionalizimit. Trupi i kukullës mbahet mbi një shkop të ngulur nga Poshtë. Qafa dhe krahët funksionojnë nëpërmjet thuprave që kryejnë lëvizjet. Pikërisht. Këtu qëndron ndryshimi. Krahët dhe koka e të gjitha Kukullave të Shkopit, pa përjashtim, kryejnë lëvizje të pavarura nga trupi. Ky nuk është një ndryshim i vogël. Kukullaxhiu punon me të dyja duart. Me një mban trupin. Me tjetrën lëviz gjymtyrët. Goja është statike.
Kukullat e Hijes kanë të njëjtën gjatësi me Kukullat e Dorës. Ndryshimi qëndron te gjerësia. Ato janë petashuqe. Të shtypura, si të kishin kaluar përposhtë një makinerie të rëndë, që e shndërron trupin në karton. Lëvizjet e tyre, ndryshe nga llojet e kukullave të mëparshme, komandohen nga Lart. Janë të varura në fije të perit. Ato duhet patjetër të përftojnë Hijen e tyre në një ekran, që ndriçohet me anë të një prozhektori nga pas. Hija ngelet akti më i diskutueshëm në evolucionin e historisë së zhvillimit të kukullaizmit. Çfarë mund të na thotë sot, për shembull, dizneizimi që po e shndërron mbarë Globin në një “Disneyland”? Pordhë me rigon! Asgjë e re në këtë botë imituesish. Gjithçka është e parathënë. Kukullat e Hijes e kanë ideuar vizualisht këtë rrugë këtu e katër mijë vjet më parë. Shumë kohë më parë se dizneizimi. Prejardhjen e kanë nga Kina. Çudi. I vetmi rajon ku kjo farsë teatrale u popullarizua në Evropë, së pari ishte Ballkani i Jugut.
Marionetat më kanë tunduar që kur kam filluar të kuptoj se po plakem. I dashuroj marionetat. Në thelbin e karakterit tim artistik nuk jam as më shumë e as më pak veçse një marionetist i talentuar. Ato komandohen nga Lart gjithashtu. E veçanta qëndron në faktin se janë të përbëra nga pjesë të veçanta trupore. Çdo cope të ndryshme të trupit të kukullës i përket një tel lëvizës. Shumë tela përbëjnë shumë lëvizje. Normalisht funksionojnë me nëntë tela. Por në Mayanmar (Burma e dikurshme ose ndryshe në Birmani) thonë se i komandojnë me gjashtëmbëdhjetë tela. E pa-be-su-esh-me! Po të mendosh se është një kukullaxhi i vetëm që duhet të kryej gjithato lëvizje? Një mjeshtëri e vërtetë! Më besoni. Po jua them unë këtë fakt. Dhe unë vlej “njëqind karatë”. Jam mjeshtri i marionetizmit. Po të më jepej mundësia më herët të udhëtoja drejt vendesh të largëta të lindjes, do të zgjidhja padyshim Vendin e Bekuar të Gjashtëmbëdhjetëtelëshit. Atë pikë të Globit të rrethuar nga Gjiri i Bengalit dhe Deti Andaman. Marionetat që prodhohen aty janë e ardhmja e kukullaizmit modern.
(Zëhumbur)
Unë jam i lindur Këtu. Në vitin 1967. Me një dekret të posaçëm ndërzimi. Jam rritur Këtu. Nuk kam dalë asnjëherë jashtë territorit Këtu. Nga Këtu mbaj mend shumë histori për Këtu.
Ndjesia që kam fiksuar nga fëmijëria ime është dora e Humbabas. I kapur pas saj, baba më shpuri një ditë në Xhaminë e mbyllur pas gjashtëdhjeteshtatës.
Kishin marrë vendim nga Lart që kulti të shndërrohej në teatër kukullash. Kishin filluar planet për ndryshimin e tij, nga një objekt besimi në një vend për kukulla. Humbaba drejtonte punimet dhe ishte urdhri i tij i formës së prerë, që muret e trasha gati një metër të shkallmoheshin në pjesën e brendshme të ngrehinës. Kjo bëhej “për t’i dhënë hapësirën e nevojshme sallës” – sipas fjalëve të babës.
Kur pothuajse muri i brendshëm i Xhamisë ishte hedhur në tokë, Baba ulëriti që t’i ndalnin shkallmimet. Në gjerësinë prej një metro të krijuar midis murit u gjendën qindra qypa të muruara horizontalisht. Punëtorët e komunales i hodhën tej kazmat dhe varetë. Nën mbikëqyrjen e të plotfuqishmit dhe shpurës së tij. U vërsulën përmes pluhurit drejt grykave të qypave si të babëzitur. Duke rrëshqitur duart e tyre si gjarpërinj brenda enëve misterioze. Me gishtat e tyre si nepërka pikëlore u endën më kot të preknin monedhat e arit që ata mendonin se mund të gjenin brenda tyre. Me fytyra të habitura filluan të ndijonin zbrazëtinë e eterit të ajërt. U thartuan kur nuk gjetën absolutisht asgjë të prekshme. Asnjë send. Asnjë monedhë të vetme. Asgjë intriguese. Veçse frymë. Frymë në ajri mbushte qypat e zbrazët që rrethonin muret. Qypa të çuditshëm. Qypa me gryka të kthyera nga hapësira e sallës së brendshme. Mure të veshura me qypa.
“Mos!”, thirri Baba. Ma lëshoi dorën. Mbështolli ballin e vet, duke e goditur me grusht: “Mos! Çfarë bëmë?!”.
“Çfarë?”, pyeta unë kureshtar.
“Muri ishte i trashë një metër. Jo më kot!”, foli i dëshpëruar, duke i kapsallitur sytë nën rrënoja. “Ishte i tillë. Jo më kot! Aty janë shtresuar qypa nga të gjitha anët e mureve të sallës. Jo më kot! Grykat e qypave janë të drejtuara nga brenda. Jo më kot!”.
“Jo më kot?”, pyeta i shushatur në pritje që Ai vetë të ma thoshte arsyen përse jo më kot ishin renditur të gjitha ato gjëra jo më kot.
“Nuk po e kupton?”, më pyeti duke ma rimarrë dorën.
“Jo.”, thashë i trembur.
“Pa ja filluar mirë punës që kemi nisur, sapo kemi humbur zërin, biri i babës!”, foli me një keqardhje që buronte nga sytë e tij dhe finalizohej me shtrëngimin e dorës time, që filloi të më dhembte. Me gjysmë zë ia nisa të ankohem, por ai nuk e kishte fare mendjen tek unë.
“E humbëm jehonën! E humbëm akustikën! E humbëm zërin! E humbëm muzikën!”, ulërinte.
“Si nuk na shkoi mendja, xhanëm? Jo më kot muret ishin ndërtuar ashtu. Që salla të kumbojë. Që Fjala të përçohet në veshin dhe shpirtin e gjithsecilit. Tash do të na duhet të thërrasim e të ngjiremi. “Do të endemi si çifutët në shkretëtirë…” dhe askush s’ka për të na dëgjuar. E humbëm zërin ende pa ia filluar mirë me Fjalën. “Fjala na la…” me shembjen e këtij muri. Ah po ta dija! Po ta dija? Ah! Nuk kisha për ta bërë këtë gabim. Dhe kjo firane Fjalë është hapi i parë.”.
(Zhozi)
Nga çastet shterpe kur të kaplon hidhërimi, baba e dinte se lindte vazhdimi. Pikërisht. Në ditët në vijim (pas shembjes së murit të brendshëm të tempullit). Pikërisht. Pas atij Akti kur ai pretendonte se e kishim humbur Fjalën (që për hir të së vërtetës unë e imagjinoja si person të gjallë). Lindi qenia e tij më e dashur. Lindi mes nesh Zhozi. Krijesa e babës.
Ato Orë jete të kaluara në Xhaminë e shndërruar në teatër kukullash janë e gjithë fëmijëria ime. Skena me perdet e trasha. Kadife e kuqe. Portreti i Humbabas në krye të sallës. Kukullat e bëra në mënyrë artizanale nga mendja dhe duart e Humbabës. Dhe padyshim Zhozi. Krijesa më sublime e babës zëhumbur.
“Këtej e tutje,” më tha Ai, “Zhozi do të jetë shoqja jote e pandarë. Do ta kesh si motër më të vogël. Do të kujdesesh për të si për dritën e syve për aq kohë sa të shohësh nga sytë.”.
Rrëqethesha i tëri kur e mendoja se ç’forcë e pazakontë i kishte rënë për hise Zhozit në gjithë këtë traditë historike. Dridhesha kur e komandoja dhe luaja me të nga poshtë. Sepse në ato vite nuk kishte marioneta. Kukullat e Dorës ishin më praktike për kushtet tona të vështira ekonomike të shoqërisë së re që po ndërtonim. Krahu im bëhej mornica-mornica sa herë që kishim shfaqe. Futej nga poshtë Zhozit dhe përfundonte m’u në gojën e saj. Nga emocioni, dora më mpihej. Kështu që Zhozi mund të konsiderohej si një fëmijë i ndrojtur, që nuk e hapte shpesh gojën.
Vitet e rinisë sime përkuan me ndryshime në regjimin tim të interpretimit. Kukullat e Dorës kishin dalë jashtë loje. Ishte një fenomen normal në kushtet dritëdhënëse të materializmit dialektik. Po aq sa ishte normale që Koha ikën dhe Zhozi rritet. Trupi i saj kishte marrë të atillë zhvillim, sa një dorë e vetme nuk mund ta komandonte më. I ngulëm një shkop nga poshtë, me vendim të posaçëm nga Humbaba. Ajo u bë dyfish më e gjatë nga ç’kishte qenë si kukull dore. Kështu lindën Kukullat e Shkopit. Në fakt nuk ishte vetëm Zhozi që po pësonte ndryshim. Të gjitha kukullat u ngulën mbi shkopinj. Dhe atëherë kur shkopinjtë mungonin, përdornim kallama të grumbulluar me punë vullnetare nga kallamishtet e pafundme buzë lumenjve. Humbaba e bëri të gjithë trupën me krahë. Krahët filluan të lëviznin me thupra. Zhozi duartrokitej tashmë nga e gjithë armata e teatrit të kukullave sa herë që interpretonte subjektet teatrore, ku e nxirrnin ujdhesat fabuleske të ndryshimit.
Një ditë pas shfaqes, i vetëm në prapaskenë, Zhozi po më dukej më e bukur se kurrë. Tonaliteti i shprehjeve të saj entuziaste kishte një shikim romantik, që tretej te perdet e kuqe. Nuk m’u durua. Isha rritur me të. Ushqeja ndjenja të papërmbajtshme qysh nga fëmijëria. E mbërtheva vetëm për vetëm pas skenës. Pas perdeve, që në teatër përkufizohen si quinta. Pas vetes. E putha. Kjo ishte puthja ime e parë. Zhozi nuk kundërshtoi. Nuk bëri gëk-mëk. E heshtur më vështronte me sy të fiksuar drejt e mbi duar, që më dridheshin si veshë lepuri.
“Përse më shikon ashtu?”, i thashë. “Fundi i fundit mos harro: ti je një kukull dhe bëj ç’të dua me ty!”.
Ajo vazhdonte të më shikonte qortueshëm me dashuri dhe përgjunjëzim. Nuk munda ta duroj më gjatë atë vështrim. Nuk ishte një shikim normal për kushtet e një kukulle. Kukullave u është ndaluar të vështrojnë kukullaxhiun drejt e në kokërdhok të syrit. Vështrimi i kukullës të çmend. Si i çmendur e ktheva vrullshëm me shpinë nga vetja që mos t’ia ndeshja vështrimin. Më kishte hipur gjaku në kokë që ta ndreqja. Fillova t’ia shtyja shpërfillës poshtë e më poshtë shkopin, që e mbante në skenë lart e më lart. Me fytyrën e përmbysur mbi tavolinën e punës, krahë çarfalitur si një fluturzë-flamur, nuk bëzante.
Që nga ajo ditë e komandoja më mirë. E fiksuar mbi shkop, ajo ia doli mbanë të ishte personazhi më i parë për shikuesit dhe një nga kukullat e mia më të preferuara. Megjithëse baba dyshues shpesh më thoshte:
“Kujdes me Zhozin! E ke si motër të vogël”.
Nuk munda t’ia vë veshin fjalëve të tij. Brenda meje gëlonte një ndjenjë e tillë që nuk kishte fjalë ta shprehte. Gjë që më bënte automatikisht dy herë fajtor. Së pari, ngaqë gjithçka e kryeja në konspiracion të plotë në një vend të pazakontë: pas skene, pas kuintave, pas vetes. Mundet ta kisha shpënë Zhozin larg prej aty. Në ndonjë kopsht me mollë, për shembull. Por ja që vetullnxehtë e kisha kryer pikërisht aty aktin tim. Kjo nuk mjaftonte. Isha i zhytur thellë e më thellë në mëkat kur mendoja se së bashku me këtë akt kisha kryer një incest njëkohësisht. Zhozi nuk do të ishte më motra ime e vogël, por skllavja ime përgjunjësisht e dashur. Në qoftëse ia vutë veshin me kujdes fjalëve të mia, do të kuptoni se kjo situatë më bënte automatikisht fajtor. Nuk thashë dhe as po ju them se ndihesha apo ndihem fajtor. Përkundrazi. Shpesh më verbonte xhelozia dhe dëshiroja, po të kisha mundësi, t’i ngulja një thikë pas shpine Humbabës kur e merrte ndër krahë Zhozin për t’i ndrequr ndonjë kostum apo paruke.
“Mos!”, gërthitja. “Mos e prek Zhozin, se e rregulloj vetë!”.
Vazhdoi kështu një farë kohe të gjatë. Gjersa një ditë, Humbaba solemnisht deklaroi para të gjithë trupës se “kisha marrë tërësisht pamjen e një kukullofili”. Unë kukullofil? Natyrisht, ai e thoshte këtë në kuptimin e dashurisë sime të përgjithshme ndaj të gjitha kukullave dhe traditës teatrore në përgjithësi. Por mua kjo fjalë e thënë në një kuptim dytësor më sëmbonte parësisht në shpirt. Ma priste rrugën koronare si me brisk. Ma zhvendoste zemrën tjetërkund. Si transplantim i parë i zemrës që ishte kryer po në vitin 1967. Vit kur kisha lindur. Sepse më zhvishte brenda vetes ndjenjat e veshura për qenien e vetme që dashuroja përdhunshëm. Zhargozanën e Zhargonit. Zhargonkën si zana. Që shkurt, me ledhatim, e thërrisnim Zhozi. Cipa e rrjepur e aktit që kisha kryer me të më kishte shndërruar automatikisht në një kukullofil. Që nga ai çast po e kuptoja s’e nëpërmjet ndjenjave që ushqeja ndaj Zhozit isha pjekur dhe isha shndërruar në burrë. Një burrë i përhumbur në mekanizmin e komandimit më të përsosur që mundej t’i bëhej kukullave brenda teatrit të kukullave.
Me këtë lloj të vetëndjeri, rinia ime e hershme kishte marrë fund. Isha unë tashmë që në fundin e kësaj etape hodha idenë e madhe revolucionare se diçka domosdoshmërish duhej të ndryshonte mes nesh. Incesti. Ishte një ndjenjë evoluimi për t’iu shmangur kontaktit të drejtpërdrejtë me trupin e Zhozit. Me atë trup që po aq sa e dëshiroja, po aq më neveritej vetja njëkohësisht. Ndaj i propozova Humbabas të hidhnim në veprim një tjetër traditë lindore të lojës me kukulla.
vazhdon…
