Çlodhja pas lindjes së një romani ndodh të perceptohet edhe si fillim i punës për të sjellë në shqip veprën e një autori të huaj. Përfytyrimi i personazheve të një romani mund të bëhet më i prekshëm në portretin e një aktori duke e realizuar atë si film. Sepse është e thjeshtë, Diana Çuli – Shkrimtarja më e mirë e vitit 2007 – zgjedhur nga Juria e Shoqatës së Botuesve Shqiptarë, nuk është rastësisht e tillë. Ajo, përveçse di t’i japë kuptim çdo momenti që kalon në jetën e saj, pa e shpërdoruar atë, di që sukseset e saj personale të jenë të dobishme edhe për shoqërinë.
– Shoqata e Botuesve Shqiptarë ju përzgjodhi dhe ju veçoi, mes shumë shkrimtarëve të tjerë, si më të mirën e vitit, duke ju dhënë çmimin “Shkrimtarja e vitit 2007”. Për të gjithë është evident, gjatë këtyre 17 viteve të fundit, ndihmesa juaj konkrete, veç të tjerash, në mbështetje të gruas shqiptare dhe në zgjidhjen e problemeve të saj, por edhe së fundmi, aktiviteti juaj në fushën e politikës, prania e zërit dhe e kontributit tuaj në vendimmarrjen e parlamentit shqiptar. Mendoj, se në çdo fushë ku keni qenë e pranishme, keni arritur të veçoheni dhe të identifikoheni me më të mirët. Por ç’do të thotë për ju ky çmim ardhur nga letërsia?
D. Çuli – Çdo çmim ka vlerën e tij, por një çmim i dhënë nga Shoqata e Botuesve, pra nga njerëzit që janë më afër librit, që ndjekin çdo ditë ulje-ngritjet e tij, që njohin vlerat letrare në larminë dhe thellësinë e tyre, do të thotë shumë. Është një çmim nga ekspertët dhe profesionistët dhe, pas një kohe të gjatë që lëvroj fushën e letrave, ky është një vlerësim i lartë për mua.
Për sa i përket vlerësimit që ju më bëni në fusha të tjera, nuk e di nëse vërtet kam arritur të identifikohem aq fort sa ju thoni. Por, mund të them që kam patur gjithnjë një ndjesi të fortë se për të ndikuar në shoqëri me mendime dhe ide përmirësuese, nuk mjafton vetëm një veprimtari. Prandaj iu kushtova lëvizjes së gruas; më dukej sikur, me gjithë ç’mund të përçoja me anë të letërsisë (Dreri i trotuareve, për shembull, është edhe një libër që trajton mes të tjerash edhe dhunën psikologjike ndaj gruas), nuk mjaftonte. Po kështu edhe futja në politikë. Nuk mjafton të luftosh jashtë saj, duhet të ndikosh edhe nga brenda. Se sa, kjo është pastaj një çështje tjetër.[rml_read_more]
– Ky vlerësim që morët kishte lidhje më së shumti me dy romanet tuaj të fundit, “Engjëj të armatosur” dhe “Gruaja në kafé”, të botuar në harkun kohor të gati një viti e gjysmë. Sa kohë, në fakt, ju ka marrë të shkruarit e secilit prej tyre?
D. Çuli – “Engjëj të armatosur” është një roman me sfond historik. Më është dashur shumë kohë për të mbledhur të dhëna, për të studiuar periudhën, dokumentet, arkivat, për t’iu rikthyer psikologjisë dhe mendësisë së njerëzve të asaj periudhe. Në roman përmenden beteja, operacione fashiste dhe naziste, Lufta Italo-Greke, histori më të vjetra, legjenda… Duhej studiuar shumë dokumentacion për të përshkruar një skenë lufte, veshjen e ushtarëve, armët që përdornin partizanët apo gjermanët, duhej studiuar mënyra e të menduarit e atyre viteve, duheshin lexuar gazeta të vjetra, duheshin takuar njerëz që ende jetojnë… Duhej njohur në thellësi folklori dhe psikologjia e asaj periudhe dhe e asaj treve, që ende ishte shumë e lidhur me një lloj misticizmi, besëtytnie, një lloj realiteti ku njësohej e vërteta dhe ëndrra apo fantazia, ku i vdekuri bashkëjetonte dhe bisedonte me të gjallët, në mendjen e njerëzve.
Meqë ngjarjet vendosen në një zonë ku unë nuk jetoj, pra në Bregdet, me faunë dhe florë të ndryshme, me natyrë dhe gjeografi të ndryshme, më duhej të vëzhgoja dhe të mësoja shumë detaje të kësaj natyre. Mund të them se shënimet për këtë libër kanë filluar që 20 vjet më parë. Për t’u shkruar, pastaj, pasi kisha mbledhur të gjithë materialin dhe pasi kisha ndërtuar skeletin, m’u desh një vit e gjysmë.
“Gruaja në kafé”, nga kjo pikëpamje, ishte më komod. Subjekti zhvillohej në Tiranë, në qendrën e saj. Personazhet, psikologjia e tyre ishin të njohur e të zbërthyer lehtësisht prej meje. Por, nga ana tjetër, ky roman kërkonte një përgjegjësi shumë të madhe, duke qenë se trajtonte një temë të ditës. Njerëzit të gjykojnë, të kundërshtojnë, nuk të pranojnë. Nëse historia e ka thënë fjalën e saj për ç’ka ndodhur dikur, për atë që ndodh sot të gjithë kemi nga një mendim e nga një shqetësim. Në këtë pikëpamje, “Gruaja në kafé” më ka lodhur mjaft mendërisht. E kam shkruar brenda një viti, por me shkëputje. Në rastin e këtij romani më duhej të isha më e vëmendshme ndaj psikologjisë dhe sjelljeve të brezit të ri, të cilin e njoh më pak, në kuptimin e thellësisë. Trajtimi sipërfaqësor do ta dëmtonte romanin.
– Tek “Engjëj të armatosur” ju shkëlqeni, sidomos, për mënyrën sesi keni trajtuar periudhën aq shumë të diskutuar të Luftës së Dytë Botërore në vendin tonë. Si titulli mjaft i gjetur, por edhe çdo detaj i këtij romani, duket se është në vendin e duhur. Mendoj se është nga romanet më të mirë të letërsisë sonë, por edhe më gjerë. Ju vetë, mendoni se ai do të mund të shërbente si një shtrat i përshtatshëm për realizimin e një filmi? A mund të jetë e realizueshme kjo dhe me cilin regjisor shqiptar apo të huaj do t’ju pëlqente të bashkëpunonit?
D. Çuli – Pa dyshim. Besoj se si edhe mjaft autorëve të tjerë do të më pëlqente ta shihja veprën time të realizuar në film. Unë kam dhe përvojat me dy romanet e mi të dikurshëm, Zëri i largët, mbi të cilin u ndërtua skenari i filmit Hije që mbeten pas dhe Rrethi i kujtesës mbi motivet e të cilit u ndërtua skenari i filmit me të njëjtin titull. Por, duke qenë realistë, e dimë se për të realizuar një film në Shqipëri është shumë e vështirë, sepse duhen shumë para dhe ato nuk ekzistojnë… Sidomos për një film historik, me luftë, ku duhet rekuizitë e madhe, uniforma, skena betejash, makina e armë të kohës, etj. Kështu që për këtë moment as që e ëndërroj diçka të tillë. Por, edhe unë mendoj se dramaciteti i subjektit në roman, do të shërbente për një film interesant.
– Një nga personazhet kryesorë të romanit “Gruaja në kafé” është një grua në moshë të re – personifikim i njeriut që do të arrijë aty ku ëndërron me rrugën më të lehtë, e paskrupull, cinike në prakticitetin e saj, e verbër ndaj parimeve morale dhe dashurisë njerëzore. Si ndodh që ju, që jeni një mbrojtëse e deklaruar e figurës së gruas, që keni vlerësuar të domosdoshme ta ruani atë nga ashpërsia mashkullore, dilni në këtë plan? Përbën fenomen për t’u shqetësuar në shoqërinë tonë kryeqytetase ky model gruaje sipas vëzhgimeve dhe konstatimeve tuaja?
D. Çuli – Kur shkruaj një roman, unë nuk jam më një veprimtare shoqërore, por një shkrimtare, pra një njeri që vëzhgon dhe skutat më të fshehta të shpirtit njerëzor dhe i zbulon ato. Si gratë dhe burrat janë subjekte skutash të tilla, si burrat dhe gratë kanë veset dhe dobësitë e tyre si dhe cilësi që i shërbejnë pozitivisht atyre dhe të tjerëve. Por, nga ana tjetër, edhe si veprimtare e lëvizjes së gruas, unë nuk mendoj se gratë janë të përkryera. Është çështje tjetër mbrojtja e të drejtave të grave, që u shkelen, që i diskriminojnë dhe që nuk kanë rol të barabartë në shoqëri dhe është çështje tjetër që ka gra me karakter të dobët mes nesh. Për sa i përket shqetësimit për modelin në shoqëri, unë mendoj se njerëz të tillë – gra dhe burra si Lola dhe si Kola, ka pasur në të gjitha kohërat dhe do të ketë gjithnjë dhe në të ardhmen. Janë arrivistët, të paskrupujt, etj. Puna është që ne ta dimë se ata ekzistojnë, që të rinjtë dhe të vjetrit – që nuk janë as ata të imunizuar apo të mbrojtur – të jemi në njëfarë mënyre të ndërgjegjshëm se jeta nuk është e lehtë dhe se pas pamjesh të pafajshme mund të fshihen gracka keqdashëse. Nuk më duket se është dukuri shqetësuese. Është një dukuri prezente. Ngado, në të gjithë botën gjen vajza si Lola dhe bashkëpunëtorët e saj. Ndryshimi qëndron se në shoqërinë tonë ky lloj tipi u shfaq këta shtatëmbëdhjetë vjet. Më parë nuk gjendej si skemë. Por, asokohe, për shembull, kishte vajza që martoheshin për interes, pa dashuri, me ndonjë burrë të madh në moshë, por me pozitë të mirë politike apo administrative. Nuk e donin atë burrë, për shembull, mund dhe ta urrenin, por përfitonin një jetë të rehatshme dhe rregullonin njerëzit e familjes së tyre në punë më të mira. Edhe ky ishte një lloj korrupsioni moral i atyre grave dhe i atyre burrave. Kishte gra dhe burra që nuk i rezistonin presioneve ideologjike dhe e ndanin burrin ose gruan për këto shkaqe, vetëm për të shpëtuar veten. Qenia njerëzore nuk është e përkryer, ajo priret më shumë nga degradimi sesa nga përmirësimi, kërkon të fitojë lehtë, mbi kurrizin e të tjerëve, të nëpërkëmbë ata që janë më të ndershëm dhe më pak ta përgatitur për rreziqet. Këtë qenie mund ta vendosësh në çfarëdo konteksti shoqëror dhe ajo do sillet sipas këtij konteksti.
– Me sa kam vënë re, gjatë leximit të prozës suaj, ju i keni shumë për zemër dialogët dhe i jepni kështu mundësi vetes të trajtoni të njëjtin problem, parë dhe analizuar nga këndvështrime të ndryshme, duke i lënë lexuesit të marrë anën e atij që dëshiron pa qenë nevoja t’i nxirrni ju konkluzionet. Kështu, ju evitoni mjaft mirë edhe përshkrimet e gjata e të mërzitshme. Ky ka qenë stili juaj i të shkruarit që herët, që në fillimet e veta, apo duke u marrë dhe me shkruarje skenarësh jeni ndikuar nga dinamika e zhvillimeve në to dhe keni ndryshuar me dashje apo vetvetishëm?
D. Çuli – Besoj se po. Por skenarët erdhën më vonë. Mua më tërheq drama, dialogu, më tërheq dinamika e dialogut. Është çështje stili dhe jo ndikimi, sepse skenarët nuk më pëlqejnë shumë t’i shkruaj. Skenarët janë shumë të mërzitshëm për shkrimtarin, janë si një punë me detyrim. Po ta vini re në titrat e filmave të huaj, skenarët shkruhen nga një grup njerëzish: dikush paraqet idenë, dikush tjetër e harton subjektin dhe një i tretë shkruan dialogët. Kjo do të thotë se skenarët nuk janë një punë e mirëfilltë letrare, për këtë arsye dhe filmi quhet “i regjisorit” dhe jo “i skenaristit”. Mendoj se stilin jo të gjatë dhe të thyer me dialogë, unë e kam përpunuar e ndikuar nga gazetaria, ku kam punuar shumë vjet. Në gazetari, gjëja e parë që mëson është se si të jesh i përmbledhur në mendim, si ta thuash thelbin me pak fjalë, me më të goditurat, si ta heqësh ujin. Gjithashtu, stili përmirësohet me kalimin e viteve, me përvojën, duke njohur dobësitë e librit të mëparshëm, duke e manovruar më mirë narracionin – është një çështje teknike që jo gjithmonë ia dalin shkrimtarët, të qenurit i kursyer, i përmbajtur.
– Për kërshërinë time, por sidomos të lexuesit, do të doja t’ju pyesja, se në ç’moment të jetës suaj e patë veten të lidhur me letërsinë, kur patët shkëndijat e para të idesë se donit të bëheshit shkrimtare dhe në ç’moment të karrierës suaj mendoni se jeni ndier si e tillë?
D. Çuli – Letërsia nuk vjen në një çast të caktuar. Ajo përshkon një rrugë të gjatë, por prirja duket që herët, që në fëmijëri e në rini, kur shkruan hartimet mirë apo merr pjesë në ndonjë konkurs letrar të shkollës. Nuk e di se kur jam ndier shkrimtare, sepse kjo është një fjalë me peshë të rëndë dhe mezi meritohet. Ndoshta, pasi janë botuar disa libra dhe pasi disa prej tyre filluan të lexoheshin. Pastaj pasi për ta filloi të shkruhej. Pastaj kur dikush i panjohur më ka thënë në rrugë se i ka pëlqyer libri im.
– Romani juaj “Dreri i trotuarëve” botuar para viteve ’90 u prit shumë mirë nga lexuesit e kohës dhe përveçse u botua në mijëra kopje u bë edhe objekt bisedash letrare në auditore të ndryshme. Cilit element të tij në veçanti ia dedikoni këtë sukses?
D. Çuli – Nuk më shkonte kurrë mendja, kur e shkrova, se Dreri… do të kishte këtë sukses dhe këtë jetë të gjatë. Besoj se ai jeton, ndonëse rinia që gjallon në faqet e tij është e viteve ’70, sepse çdo e re apo i ri gjen një copëz nga vetja, sepse u shkrua për një brez që i ngjante brezit të humbur… Ndoshta sepse në të tregohet se si njeriu mund të mos deformohet edhe kur jeton nën një trysni të rëndë shoqërore. Nga kjo pikënisje mendore u trajtuan disa tipare të karakterit të Fred Kernit, personazhit kryesor të librit. Nuk e shpjegoj dot. Kritikët mund ta thonë shumë më mirë se unë. Më sipër thashë se aty trajtohet edhe tema e dhunës psikologjike ndaj gruas. Më kujtohet, një ditë kur po ecja Rrugës së Durrësit për në shkollën Qemal Stafa, ku bëja gjimnazin, pak para këmbëve të mia dhe të shoqeve të mia ra nga dritarja e katit të pestë trupi i një vajze që ne e njihnim. Ajo kishte mbetur shtatzënë dhe i dashuri nuk kishte pranuar të martohej me të. Në vitet ’70 një situatë e tillë për një vajzë, qoftë edhe e një familjeje pak a shumë të emancipuar, siç ishte ajo e shoqes sonë, qe më keq se vdekja. Dhe ajo u hodh e u copëtua mbi trotuar, për t’i shpëtuar tmerrit. Kështu filloi personazhi i Verës, vajzës që vdes për shkak të një aborti klandestin.
– Ju keni lëvruar përgjithësisht prozën e gjatë, por keni shkruar dhe një numër të konsiderueshëm dramash dhe skenarësh filmash. Ku mendoni se keni pasur mundësinë të shpreheni dhe të realizoni më mirë mendimet dhe idetë tuaja?
D. Çuli – Në roman. Pas disa provash, e di tanimë se romani është zhanri im, ku punoj më mirë dhe ku jam vetvetja. Po ashtu, pas romanit do të thosha drama, por drama duhet vënë në skenë. Dhe në skenë te ne duhet të kesh një lob të fuqishëm, që unë nuk e kam, sepse nuk bëj pjesë në rrethin e atyre që dominojnë Teatrin. Kjo vlen jo vetëm për mua. Por, megjithatë, herë pas here i botoj dramat. Ku i dihet…
– A keni provuar ndonjëherë të lëvroni tregimin e shkurtër? Mendoni se mund ta gjeni veten edhe në këtë zhanër të letërsisë?
D. Çuli – Gjithnjë. Libri im i parë është një vëllim me tregime të shkurtra që titullohet Jehonat e jetës. Më vonë kam botuar vëllimet me tregime Ditët e Teutës dhe këto vitet e fundit vëllimin Sheshi i Spanjës. Me tregimin Sheshi i Spanjës u shpalla laureate e Çmimit Mesdhetar për Letërsinë Femërore, nga një juri mesdhetare me qendër në Marsejë. Shumë tregime të miat janë botuar në antologji të huaja si në Itali, Francë, në Rusi, Kanada, madje deri dhe në Kinë. Por tregimi më duket nganjëherë edhe më i vështirë se romani kështu që i kthehem dashurisë sime të përhershme, romanit.
– Si ndodh të kuptoni se duhet të uleni të shkruani një roman të ri? Si i qëmtoni temat që shkruani? Ju ndihmon apo pengon të qenurit një grua aktive dhe e angazhuar në mjaft punë të tjera që ju marrin kohën, por ju ofrojnë eksperienca?
D. Çuli – Një roman është rezultat i një kërkimi dhe meditimi të gjatë e të thellë. Është rezultat i një vëzhgimi jetësor, historik, filozofik e psikologjik. Përveç elementit artistik. Pra, është një punë jo e lehtë. Pasi zgjidhen disa nyje të natyrës që përmenda, atëherë procesi i formës, stilit, teknikës, ecën më mirë. Gjithë çështja është te mendimi, tek ideja. Çfarë do thuash me këtë libër të ri? Do rrëfesh për dashurinë? Për tradhtinë? Për vdekjen, për miqësinë, për trishtimin, për luftën, për vështirësitë familjare? Tek mendon këto të zë një shqetësim e dëshpërim i madh. Sa kryevepra janë shkruar anekënd botës dhe i kanë trajtuar përsosmërisht tema të tilla! A ka mbetur më gjë për të thënë, a ka më një stil të palëvruar, a ka më skutë të shpirtit dhe të mendjes së njeriut të pazbuluar? Sepse në letërsi, në art, që të kesh sukses, duhet të sjellësh një grimë origjinaliteti, risie, të sjellësh diçka që të tjerët e kanë thënë pak ose aspak ose keq, ose, nëse përsërit lajtmotivin, ta zëmë të dashurisë së pafat – duhet ta bësh në mënyrë të përkryer. E merrni me mend se çështja nuk është dhe aq e lehtë dhe se suksesi është një dritëz që regëtin shumë larg, gati e paarritshme.
Të qenit aktive më pengon, sigurisht. Shkrimi, meditimi, kërkimi, dokumentimi kërkojnë kohën e tyre. Unë përpiqem të organizohem, të mos harxhoj kohë, të minimizoj gjërat e tepërta, po edhe kënaqësitë. Megjithatë, nuk pendohem që kam bërë dhe bëj shumë gjëra të tjera në jetë, përveç letërsisë, sepse ato, si thoni ju, janë një burim i madh përvoje dhe njohjeje.
– Ju jeni marrë edhe me përkthimin në kohën që punonit si zëvendëskryeredaktore e revistës “Les Lettres Albanais”, por edhe me përkthim librash nga frëngjishtja, anglishtja apo italishtja. E kuptoj që njohja e këtyre gjuhëve ka qenë një dritare njohjeje për ju në vitet e çuditshme të socializmit, por pse ju ka tërhequr përkthimi si fushë, cila qe shtysa tjetër drejt tij?
D. Çuli – Kam përkthyer gjithnjë. Në vitet e tranzicionit kam përkthyer autorë si Sartri, Simonë dë Bovuar, Andre Zhidi e të tjerë. Vazhdoj të përkthej. Këto kohë kam përkthyer nga anglishtja një autor bestseller amerikan që shkruan për demokratizimin, sociologjinë, etj.
Dëshira për përkthim më vjen kur mbaroj së shkruari një roman. Më duhet kohë sa të zbrazem plotësisht prej tij dhe të mendoj për një tjetër. Përkthimi është një ushtrim mendor, gjuhësor dhe stilistikor. Është pjesë e profesionit tim. Të disiplinon në stil, të njeh teknika të reja, të pasuron leksikun. Pra, është si një enë komunikuese me letërsinë e krijuar.
– Para disa vitesh u botua romani juaj “Diell në mesnatë” që njohu mjaft ribotime. Protagoniste të tij janë dy gra me formim të ndryshëm intelektual, me kërkesa të ndryshme nga jeta në dukje, por thellësisht të njëjta në luftën që bëjnë për të mbrojtur ëndrrat e tyre. Në këtë roman ju shpreheni mjaft e shqetësuar për një fenomen të shoqërisë shqiptare të pas viteve ’90, ushtrimit të dhunës, mungesës së lirisë dhe dhunimit të gruas në familje. Mendoni se ky fenomen që u rishfaq më hapur në shoqërinë shqiptare pas viteve ’90 vazhdon të jetë një shqetësim social edhe sot?
D. Çuli – Në përgjithësi romani nuk është një instrument për të përmirësuar problemet apo plagët sociale. Ai është letërsi, art, dhe lexuesi, nëse ndikohet për mirë, aq më mirë për shoqërinë. Te Diell në mesnatë mendoj se kam qenë më e prirur për të marrë për bazë atë që po ndodhte në Shqipëri në vitet e vrullshme të tranzicionit, ku dhe gruaja u gjend para shumë të panjohurave, para pikëpyetjesh të reja dhe para një dhune të re. Do të jetë një rrugë e gjatë derisa gruaja të jetë më pak e dhunuar dhe më pak nën trysni. Por ajo duhet edhe të ndërgjegjësohet vetë. Por, tema kryesore e romanit nuk është çështja e gruas. Tema kryesore, për mua, është përplasja mes dy botëve, ajo e jona, e mbyllura, e izoluara dhe ajo perëndimorja që ne e kishim ëndërruar dhe që e kishim dashur aq shumë së largu. Realiteti tregoi se ky takim, kur Shqipëria u hap, nuk ishte dhe aq i lehtë. Ai qe plot të papritura edhe të pakëndshme, me moskuptime, me shpërthim të kriminalitetit, edhe të dhunës, me vuajtje, me hidhërim dhe përsëri me shpresë. Dashuria e dy personazheve kryesorë që nuk mund të lidhen dot deri në fund me njëri-tjetrin është pikërisht kjo vështirësi komunikimi mes dy botëve. Ka dhe një reflektim mbi ringjalljen e feve në Shqipëri, vështirësitë e kësaj ringjalljeje, përballjet mes njëra-tjetrës, filozofive që përmbajnë së brendshmi, përzierjet dhe reformimet që pësojnë në periudha të vrullshme historike. Ky roman u botua dhe në Itali, me titullin Scrivere sul’acqua dhe pati një lloj vëmendjeje nga kritika e këtij vendi. U fol në RAI Uno, në rubrikën Libri, u shkrua në gazetën Messagero, në rubrikën e recensioneve mbi librat dhe së shpejti radioja e RAI Due–s do t’i kushtojë një emision të gjatë, siç më kanë njoftuar. Jam ftuar shpeshherë në Itali, në qytete të ndryshme, për të folur për këtë roman.
– Keni filluar të punoni për romanin tuaj të ardhshëm? Nëse po, doni të na zbuloni ndonjë element të tij?
D. Çuli – Më mirë të mos e zbulojmë, se edhe vetë jam pak në mëdyshje mes një romani përsëri historik dhe një tjetri me temë të kohës. Nuk e kam vendosur ende. Por, ndërkohë, kam filluar të mbledh dokumentacion për romanin historik. Do nevojitet mjaft kohë dhe mjaft material për të. Do të jetë me temë nga Mesjeta, kështu që puna do të jetë voluminoze, sa më tremb. Po shënoj në bllok ide për romanin tjetër, atë me temë të ditës, vizatoj ndonjë tipar, hedh ndonjë mendim, ndonjë vëzhgim, që të mos i harroj, kur të vijë puna të shkruaj.
Intervistoi Irena Toçi
Be First to Comment