Ca vite më parë, një kushëri, me të cilin kisha humbur lidhjet që në adoleshencë, erdhi të vizitonte time ëmë në spitalin e qytetit ku jetoja dhe me atë rast bëri dhe një vizitë tek unë. Në prag të dhomës së ndenjes, ndaloi si i vdekur, i shtangur, me sytë e ngulur te raftet e librave, që mbulonin krejt murin e pasmë. “I ke lexuar të gjitha?”, më pyeti me mosbesim, gati i trembur. “Po. Pothuajse…”, u përgjigja. Tundi kokën në heshtje, sikur kjo të ishte një vepër që kërkonte shumë përpjekje, veçanërisht kur shihej krahas kualifikimeve që kisha arritur dhe librave që kisha shkruar. Ai vetë qe detyruar të linte shkollën që katërmbëdhjetë vjeç e të punonte ku të mundej. Familja e tij nuk kishte libra. M’u kujtua se të vetmin libër që kisha parë tek ata qe një me vizatime me Tarzanin, hapur mbi tavolinë.
Edhe pse që atëherë, më shumë libra kanë pushtuar dhomën time të ndenjes, askush nga ata që kanë hyrë nga ajo ditë nuk ma kanë bërë më atë pyetje. Nuk është shfaqur kurrë si problem për ta. Ka qenë pra e vetëkuptueshme, në këndvështrimin e tyre si lexues të rregullt, se shumicën e atyre veprave i pata lexuar dhe, mbi të gjitha, rrethuar nga librat ishte habitati im natyror. Shpesh pyes veten nëse dikush nga vizitorët, gazetarë, kritikë apo studentë, kanë menduar se si shkrimtare duhet të kisha edhe më shumë libra.
Shpesh e kujtoj me bezdi atë moment me tim kushëriri. Por ky çast fsheh një tjetër moment, të dhunshëm. Isha diku mes pesëmbëdhjetë dhe tetëmbëdhjetë vjeç. Do e kem qortuar babanë që “nuk interesohej për asgjë” e lexonte veç “Paris-Normandie”, gazetën lokale. Ndryshe nga zakonisht, i qetë dhe i paqmë, edhe përballë pacipësisë së bijës së tij vetme, m’u përgjigj me ashpërsi: “Librat mund të jenë të mirë e të rëndësishëm për ty. Por, mua, në jetën time, s’kanë ç’më duhen!”.
Ato fjalë jehojnë në kohë dhe kanë mbetur të gdhendura brenda meje. Si dhimbja e një realiteti të padurueshëm. E kuptova shumë mirë se ç’donte të thoshte babai. Leximi i Aleksandër Duma, Floberit dhe Kamysë nuk do i shërbente ndonjë qëllimi praktik në punën e tij si pronar kafeneje dhe në përballjen me klientët. Nga ana tjetër, në të ardhmen që parashihte e shpresonte për mua, e dinte pak a shumë se librat do kishin peshë, se ishin pjesë e një të gjithe përcaktuese, e “bagazhit kulturor”, për ta titulluar disi, ku përfshihej edhe teatri, opera dhe sportet dimërore. Pra, një botë e lartë sociale. I kuptoja të gjitha këto, por për mua ishin të papranueshme. Nuk pranova kurrë të mendoja se bota e librave do rrinte e mbyllur përgjithmonë për njeriun që, bashkë me nënën, ishte më i dashuri për mua. Ato fjalë nënkuptonin dhe mishëronin ndarjen, që as nuk mund ta thosha, mes tij, një djaloshi fshatar 12 vjeç, dhe unë që vazhdoja studimet. M’u duk sikur më ktheu shpinën. Po më lëndonte ashtu siç e kisha lënduar. Leximi, për mua dhe atë, ishte një plagë që i bënim sho-shoqit.
Kur listoj arsyet për lexim, fjalët e tim eti më rikthehen këmbëngulëse, si një kontradiktë e brendshme, e pakalueshme. Leximi nuk është jetë e megjithatë vetë kam jetuar gjithnjë me libra. E mat, me habi, hendekun midis asaj që leximi ka nënkuptuar dhe vazhdon të jetë për mua dhe parëndësinë, apo edhe mungesën e tij totale, në jetën e të tjerëve. Nuk e vë dot veten në këmbë të një jolexuesi, edhe në periudhat më të errëta të jetës sime, si në zi e ndarje; fjalët në të tilla çaste janë të pamjaftueshme; ose në periudha të kundërta, plot pasion dhe lumturi, që e bëjnë leximin të shurdhër e të mërzitshëm, përkundër haresë së momentit.
Që kur mësova të lexoja, rreth 6 vjeç, më tërhoqi fjala e shkruar në çdo gjë që arrija të kuptoja, nga fjalori deri te seria e veprave të autorëve të “Bibliothèque Verte”, të përshtatura për të rinjtë, që nëna, e cila edhe vetë pëlqente të lexonte, më jepte shpesh. Librat ishin të shtrenjtë aso kohe; kurrë nuk kisha mjaftueshëm. Ëndërroja të punoja në ndonjë librari, ku kisha qindra nëpër duar. Kënaqësia e leximit ishte njësoj e vetëkuptueshme sa edhe hareja e lojës. Për më tepër, librat luanin një rol në lojërat e mia, ku shpesh imagjinoja të isha një nga personazhet e tyre. Me radhë bëhesha Jane Eyre, Oliver Twist, David Copperfield, “vajza e zbathur” e çuditshme e një romani gjerman (nga Berthold Auerbach, sipas internetit), e sa e sa personazhe të tjerë. Besoj se një lloj censure e pavetëdijshme më pengon të kujtoj se në ç’moshë ndalova të luaja rrugës për në shkollë dhe heroinën e librit që po lexoja në atë kohë. Ama, padyshim e di rolin që luajti fuqia ndjellëse e librave në zgjimin tim seksual. Është si një përrallë që nisi kur isha 12 vjeç, me “Devil in the Flesh” nga Radiguet, të cilin e kisha marrë në duar me dinakëri, pas tërheqjes nga ai titull premtues. Librat më dhanë situatat dhe aktorët, me të cilët luaja erotizmin tim adoleshent, duke justifikuar kështu pretendimin e institucioneve fetare që frekuentoja se leximi ishte porta e vesit për vajzat. (Edhe sot, fjala e shkruar më është akoma më emocionuese seksualisht sesa imazhet, teksti i “The Story of O” më shqetësues se versioni filmik.)
Në vitet e adoleshencës, fjalët e babait më revoltuan dhe më shqyen dhunshëm, sepse leximi më ishte kthyer në një kërkim të alternativave ndaj mësimeve të mara, në shkollën fetare ku studioja, si dhe ato të mjedisit të klasës punëtore me besimet dhe maksimat për respektin ndaj rendit shoqëror. Kërkoj me hutim e pyes veten nëse ndonjë libër më shtyu apo më solli mendime të reja, edhe më të dëshirueshme sepse ishin të ndaluara, si magjia e titujve: “Moralisti” (Gide) ose “Rebeli” (Kamy); si dhe ata tituj që premtonin një kërkim, jo për kohën e humbur, sepse në moshën 15-vjeçare nuk ka të tillë. Prusti do vinte më vonë, por si një kuptim i jetës, si “Kërkimi i absolutit” të Balzakut, “Rrugët drejt lirisë” të Sartrit apo “Vështirësia e të qenit” e Jean Cocteau. Në romanet bashkëkohore, kërkova dhe gjeta mënyra jetese që më çonin në të ardhmen. Leximi luajti, në atë moment të ekzistencës sime, rolin e një eksperience të parajetuar (Ndoshta ka qenë gjithmonë kështu, deri vonë në jetë, si një luftë kundër vdekjes). Dëshira për të gjetur se ç’do të thotë të jesh e të jetosh si grua, më shtyu drejt shkrimtareve, si: Simone de Beauvoir dhe Virginia Woolf. Ish koha e shkrimit të citateve në një ditar të fshehtë, si një e vërtetë rreth vetes e për veten; një manual edhe për sigurinë e të mos qenit vetëm në përjetimin e të njëjtave ndjenja: gëzimin që të paktën nuk isha vetëm në ndjenjën dhe/ose ngushëllimin për vështirësitë e ekzistencës. Në pasvështrim, kopjimin e fjalive të tëra e shoh si të ishte një pohim i qenies sime, e zhytur në lexim dhe me çdo citim të shtuar, një protestë kundër fjalëve të tim eti. Për shembull, kjo, që pa dyshim do ta kish tmerruar, e shkruar në një fletore që i mbijetoi gjithë zhvendosjeve të shtëpisë, një ekstrakt nga “Krim dhe Ndëshkim”: “Të jetosh që të ekzistosh? Pse? Kish qenë gati të hiqte dorë nga ekzistenca një mijë herë më parë për hir të një ideje, për një shpresë apo edhe për një tekë. Thjesht ekzistenca kish qenë gjithmonë shumë pak për të; gjithmonë kish dashur më shumë”. Si tjetër, në atë moshë, mund do mund të depërtoja botën e brendshme të një krimineli, veçse përmes romanit të Dostojevskit?
Në atë moment të jetës sime, pa e ditur, isha vendosur në qendër të kontradiktës që përfaqësonte leximi: më ndante nga njerëzit, nga gjuha e tyre, madje edhe nga ato që kisha nisur të shprehja me fjalë të ndryshme nga të tyret. Por, nga ana tjetër, më lidhi me të tjera mendje, me anë të personazheve me të cilët identifikohesha dhe me botë të tjera jashtë përvojave të mia. Leximi ndan e lidh. Para së gjithash është një ndarje konkrete, sepse supozon një shkëputje nga çdo komunikim verbal, një ndarje nga bota përreth. Është gjithashtu një ndarje mendore, sepse të lexosh do të thotë të zhvendosesh në një univers të ri, pavarësisht se është imagjinar, siç është ai i Harri Poterit, ose e kundërta, në një realitet sociologjik e historik, siç është një ditë në jetën e Ivan Denisoviçit. Të lexosh do të thotë të ndahesh për një çast nga vetvetja e të lejosh që një qenie e trilluar ose UNI i shkrimtarit të pushtojë tërësisht botën tonë të brendshme e të na çojë drejt fatit të tyre plot emocione të trazuara. Leximi është të pranosh që një zë mund të na depërtojë vetëdijen e të zërë vendin e saj: “Për shumë kohë bija të flija herët”. Është pranimi i shqetësimit, shkundjes dhe në fund i transformimit. Por, leximi na afron me të tjerët, na fut në kokën e kriminelit Raskolnikov, të tradhtarit të klasës së vet Martin Eden apo në mendimet e zonjës Dalloway tek ecën nëpër Londër. Leximi hap ndjeshmëri të reja në mënyrën se si njerëzit jetojnë dhe për ato që kanë parë e pësuar. Që në fëmijëri isha njohur me ekzistencën e kampeve naziste të përqendrimit, por janë librat e Primo Levit, të Robert Antelme dhe më vonë të Imre Kertecit, që më bënë të ndjeshme ndaj të pamendueshmes dhe e transformuan atë në realitet. Në të njëjtën mënyrë, libri i Christa Wolf, “Një fëmijëri model”, më bëri të kuptoj se si nazizmi arriti të vendosej e të përparonte në vitet 1930. Leximi e rrit aftësinë për të kuptuar botën, në gjithë llojshmërinë dhe kompleksitetin e saj. Në frëngjisht, “lire” (të lexosh) dhe “lier” (të lidhësh) kanë të njëjtat germa.
Leximi të kthen te vetja. Njeriu lexon të lexojë veten.
Por jam e vetëdijshme se leximi nuk përbën më burimin e gjithë dijeve siç ishte për mua dhe të tjerët në të kaluarën. Si gjithkush tjetër, nuk hap më fjalorët, por kërkoj në internet, shoh lajmet në televizion për konfliktet dhe çështjet e shoqërisë apo shikoj filma e dokumentarë në kinema. Ashtu si me një libër, prej tyre marr njohuri dhe arratisje, kënaqësi dhe emocion. Por, përse libri më duket i pazëvendësueshëm? Së pari, për lehtësinë e përdorimit dhe plasticitetin e tij. Mund ta shfletosh, ta nisësh ta lexosh nga fillimi apo ku të duash. Mund t’i hedhësh veç një sy nëpër tekst, të ngadalësosh, të ndalosh dhe të ngresh kokën të reflektosh mbi një fjali. Mund ta braktisësh për javë të tëra dhe pastaj ta rifillosh përsëri. Leximi nuk kufizohet në një kohë të përcaktuar. Është akti kulturor më i lirë i mundshëm. Marrëdhënia me një libër është nga natyra shumë intime, shpesh e lindur me saktësi në një kohë dhe hapësirë të caktuar, e lidhur me momente jete dhe vendesh, një qytezë, një dhomë hoteli apo një tren rrugës për në Itali. Leximi përfshin në mënyrë të padukshme tërësinë e qenies së dikujt: gjitha shqisat futen në lojë nga imagjinata. Dhe ato që mbeten të pakapshme nga zëri i librit; që mungojnë si në përshtatjen e një romani në ekran, toni, ngjyra, butësia apo dhuna, prapë mbeten në kujtesë.
Një nga skenat më turbulluese që kam parë në kinema është ajo e fundit të “Fahrenheit 451”, një film nga Truffaut. Meqenëse gjithë librat janë ndaluar e djegur, burra e gra që fshihen në pyll, vijnë e shkojnë, e secili mëson përmendësh një libër duke e përsëritur me zë të lartë.
Shumë vite më parë shkrova në ditar: Dëshpërimi, siç e kam hasur, është të besosh se nuk ka asnjë libër që të mund të më ndihmojë të kuptoj atë që po jetoj dhe të mendoj se nuk do të mund ta shkruaj kurrë një libër të tillë.
Kur isha e vogël, babai më çoi pas meshës në bibliotekën publike, që ndodhej në bashki dhe hapej veç të dielave në mëngjes. Ishte hera e parë që shkonim atje. Brenda, atmosfera ishte solemne, e shkretë, me një parket të lëmuar dhe një banak pas të cilit qe dikush që na pyeti për titujt e librave që dëshironim. Nuk e kishim idenë. Burri zgjodhi për mua “Columba” nga Mérimée dhe për babanë një libër nga Maupassant. Ky është i vetmi libër që e kam parë të lexonte, në tryezën e kuzhinës.
Fillova të shkruaj kur isha rreth 20 vjeçe. Dorëshkrimin e një romani ia dërgova një botuesi, por ma refuzoi. Nëna u zhgënjye, babai jo; thuajse u lehtësua dhe vdiq pesë vjet para se të botoja librin tim të parë. Shpesh pyes veten nëse qëllimi im kryesor apo forca që më shtyn të shkruaj është të lexohem nga ata që normalisht nuk lexojnë.
Përktheu Dritan Kiçi
Annie Ernaux lindi më 1 shtator 1940 në Francë. Është shkrimtare dhe profesoreshë e letërsisë. Vepra e saj letrare, kryesisht autobiografike, mban lidhje të ngushta me sociologjinë. Ernaux u nderua me Çmimin Nobel 2022 në Letërsi “Për guximin dhe saktësinë klinike me të cilën ajo zbulon rrënjët, shmangiet dhe kufizimet kolektive të kujtesës personale”.
U rrit në Yvetot në Normandi, në një familje me prejardhje nga klasa punëtore, por prindërit e saj arritën të kishin një kafene. Ajo studioi në universitetin e Rouen dhe më pas në Bordeaux, më 1971.
Annie Ernaux e filloi karrierën letrare më 1974-n me “Les Armoires vides”, një roman autobiografik. Në vitin 1984 fitoi çmimin “Renaudot” për një tjetër vepër autobiografike “La Place”, ku rrëfimi i saj fokusohet te marrëdhënia me të atin, përvojat e saj të rritjes në një qytet të vogël të Francës dhe procesin e lëvizjes larg vendit të origjinës. Puna e saj ndërthur përvojat historike dhe individuale. Në librat e shumtë flet për përparimin shoqëror të prindërve, vitet e adoleshencës, martesën e saj, lidhjen pasionante me një burrë evropianolindor (te “Pasion i thjeshtë”), abortin (L’événement), sëmundjen e Alzajmerit, vdekjen e nënës së saj (Une femme), kancerin e gjirit etj. Shumë prej veprave të saj janë përkthyer në anglisht dhe botuar nga “Seven Stories Press”.
Annie Ernaux
