""Gjymi prej bakri" dhe "Flutura" " nga Flurans Ilia

Gjymi prej bakri

“Fjalia është një vend i vetmuar.”
Gary Lutz

Përngjan mu si kjo sobë e derdhur në metal fjalia e parë e këtij rrëfimi. E prodhuar në Itali, në vitin 1920. Rrathët e çelikut sipër saj bëhen si Rrathët e Ferrit kur flaka i lëpin me epsh. Në pranverë ia lyenim këmbët me varak, grillat nga ku merrte ajër, qyngjen, portat e furrës, depos së druve dhe hirit.
Mbi sobën italiane vlon përherë një gjym bakri i kohës së perëndimit të Perandorisë Osmane prodhuar nga bakërxhinjtë e qytetit të fillimit të 1900-s. E fërkonim me pluhur sode që të shndriste. Ajo pamja e tij magjepsëse, gjithë elegancë e bërë për merak nga duar të ndonjë prej bakërpunuesve të fundit me emër të qytetit.
Kur zjarri bëhej prush, gjymi fillonte dhe këndonte.
Fërshëllima e tij e ëmbël ka shoqëruar të gjitha ëndrrat e fëmijërisë. Librat e asaj kohe janë të veshura me aromën e druve të djegur në atë sobë, bukën e thekur sipër saj, pamjen e xhamave të veshur me avull në dimër dhe këngën e gjymit prej bakri.
Kjo që po shkruaj mbështjell këtë çast poret e gishtave të mi. Kam një cipë të ndjeshme dhe jam një pijetar i ndershëm. Ka vetëm dy mënyra për të përshkruar njerëzit me vese. Do i quash pijanecë ose pijetarë. Kjo e fundit përngjan si detar. Të jep ndjesinë e lëkundjes në lundrim kur je krejt i kthjellët mu në majë të direkut të anijes dhe thërret: “Tokë, tokë, tokë…”.
Lidhja ime me tokën e imagjinatës i ka fillesat e saj me këngën e gjymit prej bakri. Në të kundërt, nuk më kujtohet se si filloi marrëdhënia ime me pijen. Besoj se ka lidhje me etjen, në kuptimin e deshifrimit të dëshirave dhe përmbushjen e tyre. Të fshehtës për të mos qenë i pranishëm në hapësirën e kohës së kushtëzuar. Instinktit për të qenë i çlirët ndaj çastit. Prej mureve, qytetit, shtetit, fatit, gjymit prej bakri dhe mendjes. Doja të isha jashtë arsyes së asaj kohe, sepse isha i etur dhe etja nuk njeh arsye. Vërtet ishim të gjithë të varfër, por imagjinatën e kishim të papërlyer.
Në festën e Vitit të Ri kishim të drejtë për dy shishe verë, një pako me agrume, arra, lajthi, gështenja dhe mollë. Ushqime këto të rralla, sepse përgjatë vitit nuk i gjeje rregullisht në treg. Raki rrushi edhe ullinj gjeje nën dorë në tregun e zi.
E gjitha fillonte në mëngjesin e ditës së fundit të vitit me therjen e gjelit të detit buzë gropës allaturka të halesë. E kam parasysh si tani të gjithë ritualin. Si mprihej thika me një gurë që e mbanim në shtëpi vetëm për këtë punë dhe që e përdornim kryesisht vetëm këtë periudhë të vitit. Pastaj duhej t’i mbaje fort me njërën shputë këmbët e gjelit dhe me tjetrën krahët e tij. Ishte një gjendje sikleti, sepse i kishe të gjitha gjymtyrët e zëna. Me dorën e majtë qafën. Në të djathtën thikën.
“Duhet kryer me shkathtësi. Pasi ta presësh, mos e lësho sa t’i dalë shpirti. Duhet lënë të kullojë gjaku”.
Gjaku i ngrohtë edhe i avullt rridhte nga gusha e prerë e gjelit drejt gropës së nevojtores. Pamja e parë në kujtesë me dikë dhe diçka që jep shpirt.
“Thikën duhet ta ngulësh në dhé më pas”.
Kështu thoshin pleqtë. Duhet të kem qenë dhjetë vjeç kur im vëlla më zgjati thikën dhe më tha:
“Je burrë tani. Prija gurmazin!”.
E mora thikën.
– Mbaja krahët dhe këmbët fortë. Mos e lësho!
– Atë po bëj.
– Jepi dorës se e torturove, prija gurmazin. Mos e zgjat!
– Atë po bëj.
Ia preva kokën. Në të njëjtën kohë e hoqa këmbën e majtë, që mbante të gozhduara krahët e tij.
Sa hap e mbyll sytë, unë dhe vëllai nuk po arrinim ta besonim, gjeli fluturoi drejt e mbi pezulin e dritares së hapur të banjës dhe me një kërcim të çmendur u hodh nga kati i pestë. U derdhëm jashtë dritares të shihnim se çfarë ishte kjo hata. Me krahët e hapur, gjeli pa kokë ngjante si një shqiponjë në atë fluturim makabër. Vajti dhe u përplas drejt e te muri i pallatit përballë. Pastaj u këput përdhe i qorrollisur.
Në dorën e djathtë mbaja thikën, të cilën im vëlla ma rrëmbeu nga dora dhe e nguli menjëherë në dheun e një karafili të kuq në saksi. Në dorën e majtë më kishte ngelur koka e gjelit. Nuk dija ç’të bëja.
“Nisu me vrap të kërkosh gjelin, këtë të bësh!” – urdhëroi vëllai.
U lëshova poshtë shkallëve. Ishte një ndjesi përhumbjeje, ndërsa zbrisja me vrap…
Atë natë të ndërrimit të viteve, për herë të parë piva një shishe kabërnet vendi dhe u ndjeva fillimisht shkëlqyer, por volla mbi qilim pas mesnate duke dëgjuar fjalët e mamasë:
“U bë macja të pi uthull.”
Kështu filloi marrëdhënia ime me gotën. Isha dhjetë vjeç.
Përtej etjes, disa thonë se e fillojnë si det i trazuar për dert pijen. Përtej etjes, disa gjejnë strehë mu në syrin e një rrebeshi të beftë kokë ulur te ajo. Përtej etjes, disa zemërthyer si kupa e gjurit të Davidit për punë dashurie a mëndafshi. Disa, nga e mira dhe mirëqenia dhe të qenit mirë me veten si një kafshë shtëpiake në haremin e sulltanit. Ca të tjerë, nga qejfi – jo nga etja, sepse farëzimi i yjeve i ka shpënë drejt njërit nga profesionet më të vështira të njerëzimit, të qenin komedian dhe tragjik njëherazi. Disa, për të mposhtur karakterin, kur vetja del nga vetja. Disa, për të gjetur karakterin me armë të ftohtë në dorë. Disa, pa e kuptuar, i përmbahen ADN-së së kushtëzuar në një copë pusullë të harruar. Për mua, nuk është asnjëra nga këto, veç etjes së vazhdueshme për t’i hedhur në letër të gjitha këto. Sepse aty zbulova zërin tim. Kuptova kuotat, kufijtë, piramidën, gurët kilometrikë, gjer ku dhe sa larg mund të shkojë ky zë. Siç e shihni, fjalia e fundit e kësaj rrëfenje nuk është ashtu si e prisni ju. Nuk po ndodh si në një roman ngjyrë rozë; mirëfillti thjesht për të grishur dhe mbajtur nën tutelë subjektin. Fjalia e fundit është e ulur te shkallët e pallatit dhe “fjalia është një vend i vetmuar”.

Flutura

I ulur te shkallët po mbllaçitja me sy fetën e bukës së lyer me vaj ulliri dhe sheqer. Të gjithë ata fëmijë si unë, që janë rritur me atë bukë, e dinë mirë se çfarë përjetoj këtë çast. Ju jeni duke zbritur së bashku me këto rreshta shkallët e kujtesës drejt sheshit ku shtrihej drejt e mbi asfalt fëmijëria jonë.
Të gjithë kalamajtë luanin jashtë. Të zhurmshëm, luanim me shpata druri. Hareshëm, luanin “kutë dhe cingla”. Luanin “bizë”. Luanim “tapëz”. Luanin me karrocë me kuzhineta. Luanin futboll. Admironim Maradonën. Luanim me “mule” apo “kala dibrançe”. Luanim me “gjaçe”, “zdromsa”, xhakartat e kombinatit. Gjuanin me llastiqe. Luanim “lojë doktorësh” me vajzat e lagjes, pa e pasur haberin se kush ishte Frojdi. Dhe shpëlaheshim dy hapa më tej në ujërat e fëmijërisë tonë. Ne ishim me fat sepse për fëmijëri kishim një lumë ku rridhnim të gjithë bashkë brenda këtij qyteti. Të varfër, por të lumtur. Fëmijë të shëndetshëm me bukë të mbështjellë me gazetë dhe speca të skuqura.
Nuk e di se si lindi ideja të krijonim një trupë teatri. Mendoj se ishte ideja më revolucionare e asaj kohe. Iu vumë punës të përzgjidhnim rekuizitën. Kostumet, grafinë dhe dekorin. Format e tualetit dhe tekstet e transformuara si një fetë buke me sheqer, të cilën, kur mungonte vaji i ullirit, e molisnim me ujë. E pabesueshme se si një trupë diletantësh amatorë si ne, nuk pranoi asnjë person të rritur të fuste hundët në këtë sipërmarrje, që filloi me Otellon e Shekspirit. E di, nuk ishte përzgjedhja e duhur, por të gjithë ishin entuziastë nga fakti se, në pallatin tonë, diversantët racorë i tejkalonin linjat e kufirit moral. Biondë, sy kaltër, ezmer dhe syzinj, kaçurelsa dhe flokë preshi, autoktonë të këtyre rrugicave të çuditshme dhe pelegrinë të zbritur nga fshatrat malore në qytet. Jevgj dhe të bardhë, veriorë dhe çamë, me partishmëri të lartë dhe me biografi të keqe, revolucionarë, myslimanë dhe të krishterë, bektashinj dhe ateist, symbyllur dhe syhapur, ishim një trupë e vetme që gjithçka kërkonte ishte: të vinte në skenë një pjesë teatri.
Skena ishte hyrja e pallatit dhe ndenjëset shkallët e tij. Otelloja më ra në pjesë mua. Ishin të detyruar të më lyenin fytyrën me bojë këpucësh. Ndërsa Dezdemona ishte Granata, një vajzë ezmere dhe sy jeshilë, që të trandnin për së gjalli. Një aktore e lindur. Mundet të kishin zgjedhur një bionde, të ngjante pak më tepër si veneciane, por Granata ishte e vetmja që mund të luante Dezdemonën e Venecias, vajzat e tjera ishin tejet të ndrojtura për t’i kapërcyer ato kufij. Ishim duke e revolucionarizuar pjesën shekspiriane të muhabetit si askush më parë. Si në një lojë shahu, rokata e ndërrimit të ngjyrës, qëlloi në shenjë. Provokuam të qeshurën në hapësirën e një tragjedie. I kam si tani parasysh fytyrat e banorëve, spektatorëve, shpërthimet me gjithë shpirt të të qeshurave. Ishte e vështirë të interpretoje rolin e Otellos, se vetiu të vinte për të qeshur me ta. Por kjo nuk na pengonte të vazhdonim të argëtoheshim duke qenë seriozë në argëtimin e atyre që qeshnin me ne. Ishim ca aktorë tragjikë të së qeshurës tonë.
Një njeri që e kam njohur edhe e njoh për një kohë shumë të gjatë është Flutura.
Flutura, si personazh për mua është si letra e zezë që prodhon kopjen e dytë identike të letrës të porsashtypur në makinën e shkrimit.
Përmes viteve jam munduar të kuptoj karakterin e saj unik dhe nuk kam mundur (edhe sot) të kuptoj se çfarë fshihet pas unit të saj.
Tutin e njoh qysh në kopshtin e fëmijëve. Më tej në fillore, ku ishim në një bankë, banka e parë te rreshti i mesit, se Tuti kishte probleme në përqendrim. Pastaj në tetëvjeçare, në të njëjtën klasë. Në gjimnaz po në të njëjtën shkollë. Në Athinë, kur Perëndimi nuk ishte më bota e ëndrrës, por ajo e kalvarit të sakrificave, të cilave u hymë në këmbë si kufirit të kapërcyer ilegalisht midis dy botëve. Gjer më sot, këtë çast, në këtë hapësirë të madhe të veshur me akull, ku dimri nuk do që nuk do të dalë kollaj nga kujtesa. Pra, e njoh Fluturën përafërsisht për gjysmë shekulli.
Ishim klasa e parë a ndoshta e dytë kur përgjatë shpjegimit, mësuesja e humbi durimin me Tutin që nuk e kishte vëmendjen në mësim dhe i ulëriu nga korda zanore më e thellë e shpirtit (i kishte ardhur shpirti në majë të hundës me të).
– Moj Flutura! Ngrihu në këmbë!
Tuti ngrihet. E gjithë klasa nuk pipëtin. Mësuesja është e kuqe në fytyrë, mu si ato rrathët e skuqur sipër sobës me dru.
– Na thuaj, bijë e kujt je ti që nuk e ke mendjen në mësim?
Heshtje. Nuk po e kuptonim pyetjen dhe arsyen e pyetjes, por kureshtja po na i gërryente zorrët e barkut. Tuti, e befasuar nga pyetja, formuloi përgjigjen, atë që ajo dinte symbyllur, atë që ajo mbante si sublime, njësoj si monologun e hapjes të një skene teatri.
– Babi im është oficer në kufi. Babi im…
Nuk e di pse mungesa e prindit në ato vite justifikohej gjithmonë me ushtrinë. Ndoshta ngaqë ushtarakët ishin njerëzit që udhëtonin më larg se çdo profesion tjetër nga vendi i lindjes. Ushtarakët ishin si puna e asaj thënies “Ku t’i thërrasë qameti” – Ku t’i hidhte detyra, domethënë. Për ne fëmijët, ata ishin diku, atje në vende të largëta ekzotike, mu në vijën kufitare midis reales dhe imagjinares. Të gjithë fëmijët vdisnin për një çik atje. Këtë atmosferë e ndihmonte edhe letërsia ruse e realizmit socialist. E kush nuk e donte ta shihte babin e vet të idealizuar si një personazh, sa më larg autoritetit sipas normave, atje mes pyjeve (stepave) dhe maleve kreshnike (kaukaziane). Atje ishte përherë më romantike, më e ëmbël, shpesh absurde, por tërësisht poetike.
Im at e humbi jetën në një aksident me makinë. Nuk e njoha për së gjalli dhe, kur isha i vogël, fillova të shtroja pyetje, si: ku është babai? Për ta fshehur tragjedinë nga sytë e mi, të afërmit krijuan një tip rrëfenje pa të keq, e cila e nxiste më tepër kureshtjen e fëmijës.
“Babi ka shkuar me shërbim larg.”
“Sa larg?”
“Në Kinë.”
“Po ça po bënë kaq gjatë në Kinë? Pse po vonohet?”
“Po u mëson kinezëve të flasin shqip.”
“Paska shumë punë.”
“Eh more bir, do marrë ca kohë sa ta kuptosh.”
“Të kuptoj çfarë?”
“Hiç, hiç…”
Mendja e fëmijës, në vend që të merret me perceptimin qendror, fillon e zhvendoset në cepat e buzëve si një subjekt i çliruar nga forma. Mendja e fëmijës i futet bisedave me të gjithë qytetarët e Kinës, një për një, me çdo banor në veçanti. A është e mundur të takosh dhe flasësh me çdo banor të Kinës? Dhe vjen një ditë që fëmija ndalet i lodhur përballë Murit të Madh Kinez, pasi ka përshkuar të gjithë Kinën dhe ka pyetur të gjithë banorët e saj nëse e kishin takuar apo parë gjëkundi babanë. Pyet veten në fund të udhëtimit tek ai mur fëmija, nëse e gjitha kjo ishte veç filli i fatit për të krijuar historinë e tij. Fëmija kupton se është rritur ndërkaq. Kupton se ky është një trill pa qëllim të keq. Por, që mësuesja e fillores t’i bërtasë mu përpara shokëve dhe shoqeve të klasës një fëmije duke i kujtuar babanë, këtë fëmija nuk e kupton se nga buron. Shoqja jonë e fëmijërisë, Flutura, sapo hyri në rolin e figurantit në këtë dramë. Një rol të cilin nuk e përzgjodhi ajo, por ia dhanë. Dhe i gjithë teksti i saj në këtë skenë është: “Babi im është oficer në kufi”.
– Jo po gjeneral!
Shpërtheu mësuesja, së cilës dukej sikur i ish djegur tërësisht siguresa e arsyes dhe nuk po e kuptonim përse gjer në këtë shkallë. Si për të mos u mjaftuar me kaq, për ta nënshtruar tërësisht Fluturën, shtoi:
– Gjeneral madhor me grada, posi! Në burg është, atje me armiqtë e popullit, ta dish! Ndaj mbaje mendjen në mësim kur shpjegoj unë, more vesh apo jo, se do përfundosh si yt atë!
Heshtje.
Sytë tanë shohin tablonë e zezë.
Shoqja jonë ul kokën mbi bankë, por nuk qan.
Asgjë nuk pipëtin, veç Belzebuth, mbreti i mizave sipas mitologjisë, që na vëzhgon nga tavani. Flatrat e tij janë helika helikopteri mbi kokat tona zhbiriluar atë çast nga e vërteta djegëse e një bzzzzzz… në zgjedhim e sipër.
Po qe se Belzebythit do t’i duhet një ditë të zbriste nga mitologjia, që në rastin tonë është tavani i kësaj shkolle fillore, duhet me doemos të mësojë se si të përkthejë shqip.

2023