Klasa jonë 4B kishte tridhjetë e një nxënës, saktësisht nëntëmbëdhjetë djem dhe dymbëdhjetë vajza. Paralelja jonë kishte pesë klasa, nga “A”-ja tek “E”-ja, dhe plot njëqind e gjashtëdhjetë e pesë nxënës. Në shpërndarjen e nxënësve nëpër klasa thuhej se përdoreshin disa standarde. Në klasën “A” ishin grumbulluar të gjithë fëmijët me biografi “të mirë” apo, si thuhej ndryshe, fëmijët e udhëheqjes. Në klasën “B” renditeshin nxënësit më të mirë të paralelit pas “A”-së, pastaj rendi nuk ndiqte ndonjë farë rregulli, por mbushej me nxënës që barazoheshin deri diku në raportet gjinore, kur kjo ishte e mundur. Tek “A”-ja kishte më shumë vajza, ndërsa te “B”-ja më shumë djem. Për hir të së vërtetës, ne djemtë e “B”-së i mbanim sytë gjithmonë nga vajzat e paraleles “A”, jo vetëm se ato ishin më të shumta në numër, por edhe se visheshin më bukur. Bile edhe bukën e merrnin përherë me vezë të skuqura, djathë e gjalpë, shoqëruar me ndonjë karamele zana, pako me vafer apo llokume me arra. Luks që nuk e gëzonte thuajse askush në klasën tonë.
Ne të “B”-së ishim fëmijë nëpunësish të thjeshtë e punëtorësh të zakonshëm, por mësonim mirë. Në klasën tonë kishte fëmijë ekonomistësh, normistësh, policësh, kapterësh, magazinierësh, postierësh, elektricistësh, orëndreqësish, kishim në klasë edhe vajzën e regjisores së teatrit të kukullave, edhe djalin e kineastit të qytetit. E veçanta qe se në klasë na ra edhe vajza e një armiku, që e kishin sjellë nga një qytet në thellësi të jugut ta edukonin tek ne. Yll mbi të gjithë shkëlqente me errëtinë e lëkurës edhe djali i kovaçit të qytetit, Ram Gabelit. Vajza e armikut quhej Viola, ndërsa djali i kovaçit Shaban. “Jugsja” ia kishim vënë nofkën vajzës, ndërsa djalin e thërrisnim gjithmonë “Shaban Gabeli”. Që të dy i pranuan dhe u mësuan me nofkat e tyre; asnjëherë s’u mbetej hatri.
“Shaban Gabeli”, në të vërtetë, ishte shumë më i bardhë se disa djem e vajza të klasës. Nga Gjakova me origjinë, prej ku gjyshi i tij kishte ardhur për të bërë punën e kovaçit nëpër fshatrat e Malësisë së Gjakovës. Mbarimi i luftës dhe mbyllja e kufijve në vitin 1948 e kishte zënë në anën tonë. Duke qenë se fitonte mirë dhe s’kishte kurrfarë konkurrence, kishte vendosur të rrinte në Shqipëri. I biri, Rama kishte të njëjtin zanat dhe, siç më tregonte im atë që e njihte mirë, ai ua kishte mësuar këtë zanat shumë artizanëve të rinj në kohën kur filloi të ndërtohej uzina mekanike në qytetin e ri. Edhe im atë kishte nxënë profesion prej Ram Gabelit.
Familja e tyre ishte pajtuar tash dy-tre breza me këtë “mbiemër”. “Shaban Gabeli” dhe “Jugsja”, e cila i ishte bashkuar klasës sonë vetëm pak muaj më parë, ishin shumë të mirë në aritmetikë, por kishin disa probleme me gjuhën dhe leximin. Kështu që mësuesja jonë e mirë më ngarkoi mua t’i ndihmoja. Shkoja një ditë në shtëpinë e “Jugses” dhe ditën tjetër në atë të Shabanit, ndërsa të shtunën tek të dy. Te “Jugsja” kishte shumë libra, ndërsa në shtëpinë e “Shaban Gabelit” shumë fëmijë. Aq shumë kënaqesha nga ky ndryshim, sa që kur ndahesha prej tyre gjithmonë mendoja që nuk do t’u mësoja asgjë, në mënyrë që ta zgjasja këtë kënaqësi. Dhe në të vërtetë ashtu ndodhi.
Viola ishte fëmijë i vetëm. I ati kishte qenë piktor. Tani punonte disenjator në ndërmarrjen komunale, ndërsa të ëmën e kishin caktuar mësuese historie në një fshat jo dhe aq larg qytetit. Pavarësisht dialekteve të ndryshme, unë i kuptoja që të tre kur flisnim. Edhe ata mua, por Viola kishte probleme në komunikim me shokët dhe shoqet e klasës. Të paktën kështu kishte thënë mësuesja jonë e mirë. Ndërsa në shtëpinë e Shabanit jetonin dymbëdhjetë anëtarë në dy dhoma dhe një si kthinë, që shërbente edhe si kuzhinë, edhe si kovaçhane, por edhe si dhomë gjumi për gjyshin dhe gjyshen e Shabanit. Familja përbëhej nga dy gjyshërit nga baba, nëna dhe babai, si dhe tetë fëmijët, pesë djem dhe tri vajza. Shabani ishte i katërti në radhë.
Shtëpia e “Jugses” kishte një dhomë gjumi dhe një si paradhomë, që shërbente edhe si korridor, dhe si dhomë ndenjeje. Gjithmonë mbretëronte një qetësi e frikshme. Kur hyja atje, më prisnin tri palë sy dhe tri lloje buzëqeshjesh. E ëma, që ma hapte deriçkën ku unë trokisja lehtë, ma hidhte dorën në qafë dhe m’i përkëdhelte flokët gjithë ëmbëlsi. Ajo kishte dy sy të ndritshëm, mbushur me lëng, gjithmonë të gatshëm për të derdhur lot. Mua më ngjante me një drenushë të zënë në pritë. I ati më shihte ftohtë dhe përherë më dhuronte një buzëqeshje ngjyrë gri. Atë e gjeja ose duke lexuar, ose duke pikturuar në atë qoshen që shërbente edhe si korridor, edhe si dhomë ndenjeje. Ndërsa Viola më priste në dhomën e gjumit, dera e të cilës rrinte gjithmonë hapur, ndoshta edhe për faktin se paradhoma s’kishte dritare. “Jugsja” kishte sy ngjyrë gështenje, që i rrethoheshin prej kaçurrelave të pabindura në të njëjtën ngjyrë. Koka i ngjante me dëllinjat e kuqërremta, që i digjnim për ditën e verës në kodrat që rrethonin qytetin. Ajo lexonte dhe formonte fjali të sakta, lakonte emrat dhe i zgjedhonte foljet drejt. Pas disa ditësh ia thashë Violës dhe ajo u kënaq aq shumë, sa më përqafoi. Ia thashë edhe mamit të saj. Edhe ajo shndriti nga kënaqësia, ndërsa i ati as që e ktheu kokën të na shihte. Edhe pse nuk më pëlqente sjellja e tij, e respektova në heshtje. Brenda vetes ndjeja që diçka e mundonte atë burrë, që sillej ftohtë dhe çuditshëm jo vetëm me mua, por me të gjithë. Nuk e shpjegoja dot çfarë ishte dhe më digjte dëshira ta mësoja.
Në shtëpinë e “Shaban Gabelit” atmosfera ishte krejt ndryshe. Atje të dukej sikur ishe në një punishte ku “vlon puna dhe kënga ushton”, si te vargjet e një kënge popullore, që transmetohej në radion e vetme kombëtare tri-katër herë në ditë. Dhe ashtu ishte vërtet. “Ram Gabeli”, në një qoshe të kuzhinës, kishte improvizuar një si kovaçhane të vogël ku mprehte sakica e kmesa, riparonte e drejtonte shyetën e lopata, kazma e sfurqe, pikte me kallaj kusia dhe legenë. Gjysma tjetër e dhomës i përkiste gjyshit dhe gjyshes së Shabanit, që rrinin gjysmë shtrirë në një krevat hekuri, që s’ishte as tek, as dopio. Në të dyja anët e tij, kishte nga një komodinë druri, ku të moshuarit mbanin sendet vetjake. Plaku kollitej aq shumë, sa të krijohej ideja se do t’i ndalej fryma dhe do jepte shpirt nga çasti në çast. Kur e mbyllte një seri kollitjesh, zgjaste dorën plot rrudha e merrte mbi komodinë një tas litrosh llamarine, ku pështynte me zhurmë gëlbazë, që i dilnin nga thellësia e gjoksit të karbonizuar nga tymrat e qymyrit që kish thithur gjatë një jete të tërë si kovaç. Pastaj merrte frymë thellë dhe i hakërrehej të birit:
– Të qifsha Shqipninë e mutit! Na le me dek për gazep! Paske qenë ma gabel se gabelët, jazëk të koft!
Rama as që e dëgjonte të atin në atë zhurmë çoroditëse, që krijonte punishtja e tij e improvizuar në dhomën e ndenjes, që dukej sikur s’ishte lyer kurrë. Tjetra, që shërbente si dhomë gjumi, ishte shtruar me dërrasa. Në të majtë të derës deri te dritarja kishte dyshekë të vjetër dhe jorganë. Aty flinin rresht nga i madhi tek i vogli të tetë fëmijët. Afër dritares, nga e djathta, ishte një shtrat dërrase, ku flinin baba dhe nana e Shabanit dhe shpeshherë motra e vogël e tij. Ngjitur me të, gjendej një tavolinë dërrase, rrethuar me stola të gjatë. Ajo ishte menca. Pas derës, një dollap llamarine me dy kanata, që e shihja gjithmonë të mbyllur me një dry metalik bajagi të madh.
Ç’është e vërteta, as me njërin, as me tjetrën, nuk bëja kurrfarë përpjekje për t’i ndihmuar në gjuhë dhe lexim. Ne thjesht kënaqeshim duke folur me njëri-tjetrin. “Jugsja” i kishte mbaruar gjithmonë detyrat kur i shkoja në shtëpi. Rrinim barkazi të dy në krevatin e prindërve të saj dhe tregonim histori për qytetet tona, për fshatrat e prindërve tanë dhe për gjithçka dinim nga e shkuara jonë jo shumë e largët. Dhjetë vjeçarë ishim. Te Viola flisnim përherë me zë të ulët, te Shabani ishte njëlloj; si të flisje me zë të ulët, si me zë të lartë, nuk dëgjoheshe kurrë.
Një të shtunë, Violën e gjeta vetëm në paradhomë. Prindërit, siç më tha, qenë ftuar për drekë nga regjizori i pallatit të kulturës, një burrë i ditur dhe fort i talentuar, me të cilin shoqërohej shpesh im vëlla. U ula në karrigen e kashtës, aty ku zakonisht gjeja piktorin, ndërsa ajo ndenji përballë meje, në një karrige dërrase.
– Për çfarë do flasim sot? – tha Viola.
E pash drejt e në sy. Ajo s’ma ndau shikimin. Kisha menduar njëqind herë të flisja me të, t’ia bëja atë pyetje, por s’kisha guxuar.
– Pse është armik babai yt, Viola?
I hapi sytë e bukur ngjyrë gështenje. Pastaj u lëshua në një të qeshur gurgulluese. Dikur u ndal e mori pamje serioze.
– Vërtet do ta dish, apo po tallesh?
– Dua ta di! – thashë shpejt e shpejt, – por të betohem që s’ia them askujt. As dërrasave të varrit!
Ajo u shkriu së qeshuri prapë, thua se po flisnim për lojërat tona të përditshme e jo për diçka, që as të rriturit nuk guxonin të zinin me gojë.
– Është shumë “fani” kjo histori. S’është as sekret. Mund t’ia tregosh kujt të duash.
Desha ta pyes se çfarë do të thoshte ajo fjalë, por statusi im i “mësuesit ndihmës” nuk më lejonte. Ajo, siç duket, e lexoi hezitimin tim dhe më shpjegoi se “funny – fani” do të thoshte diçka për të qeshur, vinte prej anglishtes, gjuhë të cilën i ati e fliste si shqipen. M’u shtua edhe më shumë kurioziteti. E sigurova “Jugsen” se edhe familja ime konsiderohej “armike” në qytetin e vogël. Nuk i bëri ndonjë përshtypje ky informacion. Gjithë duke qeshur nisi të rrëfejë:
– Në majin e vitit 1959, vendin tonë e vizitoi udhëheqësi i Bashkimit Sovjetik… – në rrëfimin e saj kishte histori me udhëheqës, me komitete, me piktura të të atit, me hetime, me burgje e me në fund me internimin në qytetin tonë. – Pas nëntë vjetësh e katër muaj që im atë vuajti nëpër burgjet e veriut, erdhi në shtëpi me një copë letër. Na internonin edhe për pesë vjet në qytetin tënd. Të pëlqeu historia e babit, o mësuesi im i gjuhës dhe leximit? – e mbylli rrëfimin e saj tronditës.
U stepa, u ndjeva pak fajtor; kishin zgjedhur për burgim dhe internim pikërisht veriun e vendit, po s’dija ç’ti thosha. Rrëfimi i saj ishte i jashtëzakonshëm, i guximshëm, i lirshëm, i sinqertë. Kurrë më parë s’kisha pasur mundësi të dëgjoja një të tillë aq të zjarrtë nga një bashkëmoshatare. Kisha dashur mijëra herë t’ia rrëfeja dikujt historinë e nënës dhe babait tim, por më kishte ngecur në fyt. Pashë orën e murit. Koha kur duhej të isha te “Shaban Gabeli”, pasi ishte e shtunë. Dy kokrra loti m’u mblodhën në mjekër dhe e urëzuan si kristale pragun e shtëpisë së bijës së piktorit armik. Nuk i ktheva kryet mbrapa. Ndjeja mbi supe shikimin e ngrohtë të Vjolës, lehtësinë me të cilën ajo e merrte atë histori. Eca si i dehur drejt shtëpisë së Shabanit, i sigurt që më shumë do mësoja unë prej tij se ai prej meje.
Në hyrje të pallatit pesëkatësh ku jetonte Shabani, takova të atin. Në krah mbante një thes të bardhë plastmase, mbushur me shkrime dhe vula në gjuhë të huaj. Më pyeti për babën dhe më porositi që të mos harroja t’i bëjë të fala.
– Je djalë me fat, – më tha, – na kanë ardhë tesha prej Kosove!
Heshta një fije, hyra pas tij në shtëpinë e zhurmshme në katin e parë. Rama e hodhi thesin në mes të dhomës. U ul këmbëkryq, me një thikë në dorë. Tetë fëmijët, e shoqja dhe unë u ulëm rreth tij. Ai dhe thesi në mes. Përballë, e ëma dhe i ati. M’u duk sikur ishim në një teatër kukullash; askush nuk fliste, por të gjithëve na shndrisnin sytë nga kënaqësia dhe kureshtja. Në familjen e “Shaban Gabelit” kishin ardhur tesha të jashtme nga Jugosllavia. Nga njerëzit e tyre që jetonin vetëm tridhjetë kilometra nga qyteza jonë e re. Rama e shqeu thesin me thikën e mprehtë si të ishte barku i një deleje dhe prej saj u derdhën gjithfarë teshash shumëngjyrëshe. Nisi t’i shpërndante një e nga një. I merrte, i shkundte, i shtrinte, i shihte se kujt mund t’i binte për trup dhe për gjini, pastaj ia gjuante në prehër duke i thënë: “E jotja, e gëzofsh”. Nja dy kutia me ilaçe që ishin në zemër të teshave të palosura i gjuajti në krevatin e prindërve. Në këtë valle të mahnitshme, askush nuk fliste. Ndoshta ishte hera e parë që në atë shtëpi kishte aq shumë qetësi. Motra e madhe e Shabanit i kishte bërë sytë pishë; shihte grumbullin e ylbertë dhe priste teshat e saj. Ajo ishte një nga femrat më të lakmuara të qytetit, jo vetëm se ishte e bukur, por edhe se vishej me xhinse dhe triko me xixa, si askush tjetër. Rama, ashtu siç më kishte thënë baba im, dukej njeri i mirë dhe i drejtë, çdo rrobë e maste me sy dhe ia gjuante atij që i takonte. Aty nga zemra e teshave u shfaq një këmishë najloni e kaltër me krahë të gjatë, jakë të fortë dhe të madhe, e qëndisur para dhe mbrapa me gërsheta, përmes të cilave gjarpëronin tela filigrami në ngjyrë ari. Sytë e trembëdhjetë vetëve u ngulën tek ajo këmishë. “Ramë Gabeli” e mori, e shkundi, e shpalosi, kqyri rreth e rrotull dhe sytë iu ndalën tek unë dhe Shabani. Na këqyri ngeshëm edhe një herë dhe këmishën ngjyrë deti me fije ari ma gjuajti mua në prehër. Unë e shtyva drejt Shabanit. Rama foli prerë:
– Ajo këmishë ashtë e jotja, jo se po e mëson djalin tonë, por se je djali i babës së mirë.
Atë ditë qava dy herë: te pragu i shtëpisë së “Jugses” dhe te shtëpia e “Shaban Gabelit”. Të hënën i thashë mësueses se as Viola, as Shabani s’kishin më nevojë për mua: “Ata flasin e lexojnë shqip njëlloj si ju. Shumë më mirë se unë.”.
Tiranë, shkurt 2021
