“Fletëhyrje për në varr”, roman, Arbër Ahmetaj, ribotuar nga RLBooks. Bruksel 2020
Sapo lexova romanin “Fletëhyrje për në varr” e ndjeva keqardhje që kjo vepër më ra në dorë kaq vonë. Botuar në vitin 1993 për herë të parë, në rrafshin stilistikor është padyshim ndër romanet e parë antipod të prozës soc-realiste. Kjo në të gjitha nivelet e shkrimit, si: forma, fryma, personazhet dhe, sidomos errtësia. Letërsi pa heronj, pa mesazhe, pa asnjë fill, pa strukturë romani deri në atë pikë sa lexuesit të pavëmendshëm mund t’i humbë orientimi. Vetë rrëfyesi na paralajmëron që ka ndërmend të shkruajë një roman. Qytetarët, që “mezi po e presin”, i ndërhyjnë autorit në procesin e shkrimit, duke e bërë të pamundshëm përfundimin e tij.
Në vend të heronjve vijnë të kundërtit e tyre, ata që u përjashtuan nga tekstet letrare, njerëzit e shtypur, të harruarit, ata që vuanin në vetmi, në braktisje. Edhe ata kanë botën e sidomos dramën e tyre. Nuk i gjenim në letërsi, bënim sikur nuk i shquanim në jetën e përditshme. Në romanin e autorit Arbër Ahmetaj ata vijnë bujshëm, plot shkëlqim të errët. Lexuesi nis udhëtimin brenda një qyteti ku vdekja dhe jeta janë të barasvlershme.
Qytet me jetë pezull, me frymëmarrje dhe intelekt pezull, me të vdekur që rrinë pezull: as në vdekje, as në jetë! Qytet i mbushur me spiunë vullnetarë, që vdesin të lumtur duke duartrokitur barkthatë! Me shkrimtarë e shkrues letrash anonime! Çfarë mortaje është kjo? Ç’është kjo jetë; as muzg, as ag, as mesditë, as mesnatë, as terr, as dritë, as të vdekur të vërtetë, as të gjallë realë? As mish, as peshk, as pluhur, as mesnatë, as terr, as dritë, as të vdekur të vërtetë, as të gjallë realë? As mish, as peshk, as pluhur, as dhe, as dielli nuk nxeh ditën, as hëna s’shndrit natën, as avull, as ujë nuk rrjedh në lumenj, as gjak, as mut nuk rrjedh nëpër dej, rrast me poshtërsi, rreng me mirësi, rrast me vrasje, rreng me dashuri, plot me përkëdhelje, rrafsh me shpifje, rreng me urti, me tmerr e me mrekulli!
Struktura e romanit përbëhet prej dhjetëra mininovela në formë shënimesh fletoreje, që në tërësi krijojnë një rrëmujë letrare, rrëmujë historike, qorrsokak kohor, ku e tashmja, e djeshmja dhe e nesërmja hyjnë e dalin pa leje. Autori derdh tone me sarkazëm mbi sistemin komunist, tallet me gjeneralin e vrarë në luftërat e largëta për triumf ideologjik e që partia has vështirësi t’ia riatdhesojë kufomën.
Po më vinte për të qeshur me sigurinë e përpiluesit të telegramit. I vdekuri vjen nesër? Po dje ku ka qenë? Po sikur të vdekurit t’i teket të mos vijë fiks në orën trembëdhjetë? Të vijë në orën trembëdhjetë e gjysmë? Mund të mos vijë fare! Ah, po! Harrova që i vdekuri është oficer me uniformë. Disiplina ushtarake nuk i fal as të vdekurit. Si i tillë, do të vijë nesër, qoftë edhe i gjallë! Si mund të shprehet ndryshe njeriu në një rast të tillë? Po të ishte i gjallë, do të më duhej të thosha: qoftë edhe i vdekur do vijë! Po ai i vdekur është! Punë muti!
Nr. Prot. 138/h. Nga: Ambasada në… Për: MPJ, Drejtorisë nr.3
Tepër urgjente (tri vija të kuqe) Anulohet. I vdekuri nuk vjen sot. E zbritën nga avioni. Bëmë ç’është e mundur, por pa sukses. Stop.
Disa nga personazhet janë me cene, pijanecë, skizofrenë, të dërrmuar nga mungesa e lirisë, ashtu si edhe qyteti, që në aspektin artistik është ende foshnje, pasi numëron vetëm dy poetë dhe asnjë prozator, asnjë roman. Herë krijohet ndjesia se kemi të bëjmë me një qytet shumë të ri, herë ndeshim pasazhe të qarta se ai i përket viteve të diktaturës apo fill pas saj, si në fragmentin e mëposhtëm.
Pasi konferenca mbaroi me sukses punimet, doktorin e nisën për në gurore. “Me fat që i shpëtoi burgut!”, kishte thënë dikush, “Ç’i duhet atij ligjërimi i abortit, thua se ishte vetë shtatzënë!”. Fëmijët e shumtë të qytetit tim kanë marrë tiparet e një race ushtarake. Luajnë me shpata, harqe, shigjeta, samakreshte, llastiqe, lojëra sherifësh me pam-pam, imitojnë gjithë ditën filmat me partizanë e gjermanë. Kokat e tyre katrore më ngjajnë me zyrat e komitetit.
Qyteti, që sipas mendimit tim është personazhi kryesor shumë më tepër se personazhi – shkrimtar, përballet me fatkeqësi të njëpasnjëshme, me mizerje e ngjarje që të bëjnë të qeshësh dhe të qash njëkohësisht. Ahmetaj është mjeshtër i ironisë letrare. Ironia e tij e hollë shpesh rrëshqet në sarkazëm në faqet e këtij romani.
Personazhi kryesor, shkrimtari, shpalos rregullisht mungesën e shpresës në çdo gjë. Në pasazhin vijues vërejmë se edhe vetë procesi i të shkruarit nuk ka vlerë për të.
Ç’vlejnë pra arsyetimet, kur arratisja e engjëllit më dëshmonte se qeshë i destinuar të zhgërryhesha në pellgun e ndyrë të veseve, në një qytet ku vlerë më të madhe ka kurva e tij më e njohur, kurva e shtetit, sesa, bie fjala, mësuesi i historisë, që kishte studiuar në universitetin më të mirë të botës?
Rrëfyesi përpiqet të thithë energji jetike nëpërmjet natyrës, arratiset shpesh në pyll, mirëpo edhe atje vëren se kafshët i tuten, ikin prej tij, ani pse ai gëzon natyrë të qetë. I huaj mes njerëzve, po aq edhe mes kafshëve e bimëve. Megjithatë, skena e mëposhtme na mrekullon pa masë teksa një grua lind një bimë në vend të një fëmije. Një gjetje e bukur artistike.
Kur u ndodha në gjunjë pranë saj vërejta gjënë më të papërfytyrueshme për trurin njerëzor: e dashura ime po lindte përmes dhimbjesh të papërshkrueshme një BIMË! Po, po, një bimë me kërcell të brishtë, gati të tejdukshëm, me gjethe të vockla e të tulta, me formë zemrash të imta. Rrënjët e saj nuk qenë shkëputur akoma nga embrioni, ndërkohë që pesë gjethe, në një lastar, si dorë fëmije, po mundoheshin t’i ekspozoheshin sa më shumë diellit. E dashura rënkonte butë, si pemë nën shiun e imtë. E ndihmova të lindte falë disa dijeve të vjedhura nga një libër i ndaluar i gjinekologjisë. Rrënjët e bimës sonë po përpiqeshin të depërtonin në barin e lagësht, ndërkohë kërcejtë filluan të harliseshin nën rrezet e vakëta të diellit. E rrethuam me trupat tanë, duke e këqyrur me dashuri. Dikur, më tepër se të dashurën time, pyeta gati me zë veten: si ishte e mundur? “Më mirë, shpirti im.”, më tha ajo. “Bimët rriten e jetojnë më të lira sesa njerëzit”.
Më tutje ai vrojton plot kërshëri e moskokëçarje se si një merimangë shtie në rrjetën e saj mizat.
Nuk më ngjall kurrfarë ndjenje ky gjah kriminal, as kënaqësi, as urrejtje, as më vjen mirë për merimangën, as më vjen keq për mizat. Aq më pak për mizat. Pse shkojnë drejt e në rrjetën e merimangës? Mendoj se janë të lodhura nga ajri i rëndë i dhomës; jashtë u ngrin bytha së ftohti, ndaj, të gjetura mes dy zjarresh, ndoshta u pëlqen t’i japin fund jetës së shkurtër duke shpresuar se kështu shkurtojnë vuajtjet e pakuptimta.
Autori-personazh i premton hera-herës lexuesit se do ta nisë romanin, mirëpo ai pengohet prej bëmave që ndodhin në qytet, fabulave për tregime apo sekreteve që njerëzit ndajnë me të, – a nuk na ka paralajmëruar që në frazën e parë se në qytetin e tij njerëzit flasin për politikë dhe për dhëmbët e dhëmballët e njëri-tjetrit – duke shpresuar që ato të përfshihen në romanin e tij, ashtu kopeisht, kolektivisht siç thuhej.
Në roman jo vetëm të gjallët, por edhe të vdekurit vuajnë njësoj. Varret fluturojnë, arratisen, por edhe vidhen. Legjenda zmadhohet kur varri i Konstandinit bëhet temë diskutimi dhe hetimi për gazetarinë investigative.
Gjuha e përdorur në roman është e shkathët, e pasur në figuracione, me fjali herë të shkurtra, herë të gjata, por që lexohen rrjedhshëm. Gjuha kullon kokë e këmbë ironi, sarkazëm, moskokëçarje. Autori krijon me sukses sferën e kaosit të qetë, të asaj rrëmuje që e hasim te “Dekameroni” i Bokaçios, “Qyteti i verbër” i Saramangos apo te “Kronikë në gur” i Kadaresë.
Një ndër skenat më të bukura, më prekëse të romanit, është çasti kur një student zbulon se skeleti me të cilin mësojnë anatominë normale në Fakultetin e Mjekësisë, është i babait të tij të pushkatuar nga regjimi.
– Sa net kam menduar se, sikur të mos ishte kjo vrimë plumbi, sikur prej saj të mos qe derdhur i gjithë gjaku, sikur ky skelet t’i kishte organet, muskujt, nervat edhe unë do ta kisha një baba, një baba si të gjithë ju, si gjithkush. Po unë nuk e kam, sepse e vranë! E vranë një muaj para se të lindja unë. Nënës nuk ia dhanë as trupin e tij. Të kishim pasur një varr për ta qarë, më të lehtë do ta kishim pasur dhimbjen. Por… jo! E vranë dhe nuk e varrosën, e lanë pa varr. Ia zhveshën mishin për së vdekuri, a për së gjalli nuk e di! E shndërruan në skelet dhe e sollën në auditor, në laborator.
Studentët dëgjonin shokun e tyre tek fliste mes ngashërimeve.
– Tani e mbrapa ai nuk do të rrijë më aty, më përket mua, është ajo që ka mbetur nga im atë. E kam matur centimetër për centimetër, kam lexuar dhjetëra libra antropologjie dhe jam bindur përfundimisht që ky është im atë. Po edhe në mos qoftë, unë do ta varros një njeri që e kanë lënë pa varr. Nëna ime do të qajë mbi një varr të vërtetë. Të nesërmen, pasi vendosi skeletin në një arkivol, së bashku me gjashtëmbëdhjetë shokët e grupit të tij, udhëtoi drejt veriut, drejt qytetit tonë. Kortezhi i vogël, i pikëlluar, i përbërë nga njëzetvjeçarë, përcolli për në varr një të vdekur të çuditshëm, të vdekur para njëzet vjetësh.
Duke e mbyllur leximin m’u mbush mendja se autori-rrëfyes nuk e përfundon dot romanin e tij, sepse i mungon dashuria. E dashura e tij, që shfaqet për pakëz në roman, i kujton atij fjalën e urtë të Niçes, se në jetë duhet të bësh ose fëmijë ose të shkruash një roman. Më vonë ajo zhduket, (sa keq) vendin e saj e zë një kurvë shtetërore, e cila, me sa duket, nuk i jep personazhit frymëzim të mjaftueshëm për ta shkruar romanin, ndaj edhe mbetemi në fazën përgatitore të tij, grumbullimin e materialeve.
Shkrimtari do jetë në gjendje ndoshta ta shkruajë romanin e shumë ëndërruar kur në qytetin ku ai u lind dhe jeton, të krijohet hapësirë dhe oksigjen i bollshëm për dashurinë. Për aq kohë sa qyteti nuk do ta njohë dashurinë, ai do mbetet pa art, prandaj edhe jeta e vdekja do tërheqin litarin prej anëve të kundërta, duke mos e këputur fare, se nuk bëjnë dot pa njëra-tjetrën.
Sidoqoftë jam i sigurt se lexuesi, gjatë leximit të këtij romani do të shijojë kulme të paharrueshme letrare për nga intensiteti i emocionit dhe bukuria e shkrimit. Në një ribotim të ardhshëm, përveç përmirësimeve të tjera, letra e dashurisë, që e neglizhon autori, duhet hapur patjetër.
Ndoshta veç dashuria mund ta shpëtojë qytetin dhe romanin e shkruar për të, ndërsa lexuesve u sugjeroj që prurjet letrare të Arbër Ahmetajt t’i marrin me përparësi.
(Ribotimin e gjeni në Amazon, në “Art’s Librari” – Bulevardi Zogu I, 1016, Tiranë)
