Admirina Peçi: Dorëshkrimet e pabotuara; Petro Marko, kujtimet e fëmijërisë në një bllok shënimesh

Ato që më kujtohen pse të mos i shkruaj?(…Se duke kërkuar të vërtetën dhe pasi: linda në fortunë, jetova në furtunë, pse të mos i kujtoj ngjyrat e shkumëreve, që lëshonin dallgët kur përplaseshin në shkëmbejt’ e kokallave të mia?” Gusht 1968. Petro Marko i shkruan këtë pak rreshta në një bllok shënimesh me kapakë të trashë e lidhje metalike. Është faqja e parë e këtij blloku ku që në krye ai shënon titullin “Nga rruga e gjatë e jetës sime”. Gjithkush mund të kujtojë të famshmen vepër të tij “Intervistë me vetveten”. Por nuk është ajo. Kjo është një grishje më e hershme se “Intervista”. Mbase është rruga ku shënoi startin ajo vepër, një pikë referimi për të. Intervista do të shkruhej prej tij vite më vonë. Le të mbetemi këtu, tek ky bllok me shkrimin e tij karakteristik, tek ky bllok ku gjejmë dëshminë dhe përjetimin e tij, ndoshta më të fortin përjetim që pati në jetë, koha kur i burgosën djalin e tij të vetëm, Jamarbër Markon.
Duket, në momentet e tij kritike në jetë, kujtimet e të shkuarës e ndihmonin, e merrnin në rrjedhën e tyre dhe ai humbiste për pak, i harronte koordinatat e kësaj bote… Cila mund të jetë dhimbja më e madhe e një babai? Për Petro Markon baba, i cili kishte provuar gjithçka në jetë, shumë dhimbje e disfata, të shihte djalin e tij të vetëm pas hekurave të burgut, ishte një rrënim i plotë. S’mund të gjente regjimi komunist, armë më të fortë se kjo për t’i shkaktuar dhimbje më të mëdha Petro Markos.
***
Lexojmë pjesën e parë të kujtimeve. Ato kujtime që i ka hedhur në letër para se të ndodhte kjo gjëmë, para asaj mesnate, kur trokitën fort në portën e shtëpisë së tyre, kur kthyen përmbys gjithçka u doli përpara, dhe me prangat në duar e morën djalin e tyre të vetëm dhe u zhdukën nëpër natë. Para kësaj ndodhie, Petro Marko shkruan pjesën e parë të kujtimeve të tij që e lidhnin me fëmijërinë. Shkruan për gjyshen e tij të bukur, për babanë e tij, për heroizmat e tij të para, kur një ditë kish arritur të shkonte atje ku s’kish mundur më parë, në dhomën e prindërve të tij ku ruheshin serviset në musandrën me xhama, dhe kish nisur të thyente me një çekiç gjithë pjatat që kish gjetur aty…, madje një kujtim i hershëm kur kish mësuar notin në det, mandej eksperimenti i tij i parë, apo kujtimet që lidheshin me marrjen e kripës fshehurazi xhandarëve… Atmosfera është gati magjike. Rrëfimet, të gozhdojnë me sinqeritetin dhe dramën që mbartin here-herë. Dhe ja tek shkëputen… Duket shkrimtari e ka braktisur për disa vite këtë rrëfim, këtë kredhje tek e shkuara. Në këtë bllok shënimesh hasim në parantezë. Aty shkrimtari rrëfen dhimbjen më të madhe që i dhuroi jeta.
***
Është shkurti i 1976. Ai bllok ka qëndruar në heshtje prej 8 vitesh. Petro Marko ka pasur një arsye të fortë për t’iu rikthyer. Si një amanet. Kanë kaluar thuajse gjashtë muaj që i biri është në burg. Ai, i tronditur, i izoluar, i sëmurë, i rrënuar… Atë ditë shkurti të 1976, Petro Marko ka qenë në burg, ka takuar djalin e tij, atje pas hekurave. Atë ditë shënon në fletën e bardhë të bllokut: “Rifillova në shkurtin e 1976-ës. Një parantezë: pse rifillova të shkruaj disa nga ato kujtime që më kanë shoqëruar kudo: në burgje, në internime, në beteja, në krijimet e mia (me kërkesën e tyre dhe me pëlqimin tim). Pse rifillova përsëri të pi pika nga deti i derteve të mia? Kam të drejtë se dje u takova me djalin tim në hekurat e burgut. (Plagë e rëndë në zemër e në sentiment, në tru e në gjak e në gjithë Ëndrrën time të madhe – ishte burgimi i djalit tim të vetëm…) Ai më tha: – shkruaj kujtimet o baba! Dhe tani që jam i izoluar në shtëpi…ja, rifillova të zbraz disa nga ato lot që humbën rrugëve të jetës”…
Dhe Petro Marko fillon të shkruajë vijimin e kujtimeve të tij. Në të vërtet shkroi vetëm një rrëfim, atë vit, me titullin “Thyerja e llambës”. Mandej një vit i tërë heshtje. Sërish i tërhequr. Në faqen tjetër të bllokut vërejmë se ai është rikthyer. Shkruan: “Rifilloj në vjeshtën e 1977”. I rikthehet origjinës së familjes, rrëfimeve gati magjike që mban mend nga fëmijëria e tij dhe kësisoj vazhdon të hedhë të tjera përjetime në bllokun “e së shkuarës”…
***
Ky është dorëshkrimi i dytë i përzgjedhur në arkivin e familjes së shkrimtarit, pjesë nga i cili botohen për herë të parë me rastin e 95- vjetorit të lindjes së tij. Kemi shkëputur vetëm disa prej rrëfimeve të Petro Markos. Mund të krijojmë përmes tyre një vizion mbi atmosferën e asaj periudhe, kur shkrimtari kaloi fëmijërinë e tij, përjetimet, vuajtjet dhe mungesat… Lexuesit mbase do të kenë fatin t’i lexojnë të plota, kujtimet e fëmijërisë së tij, në një libër të vetëm, të cilin vajza e shkrimtarit, Arianita Marko, po punon ta bëjë gati për botim. Deri atëherë këto rrëfime të shkurtra mund t’i shërbejnë gjithkujt si një grishje për të eksploruar atë pjesë të botës së pasur të shkrimtarit, që e brumosi atë. Kjo ishte fëmijëria e Petro Markos.
Im ate
Një darkë, ishte dimër, kur ishim rreth vatrës, mua babai më mbante në prehër se më kishte mësuar disa vjersha që nuk thuhen. Atë mbrëmje ne hanin supë pule, me limon dhe vezë… Erdhën tre karabinierë të gjatë gjer në tavan. Me kapota të zeza dhe me disa kapela të zeza si varka të mbytura. Ata folën italisht. Im atë e dinte italishten, se bënte tregti dhe kishte si qendër Triesten… Im atë u ngrit. Ata i hodhën prangat. E lidhën. Ne qanim. Pesë vëllezër, një motër, nëna dhe gjyshja. U mblodhëm të gjithë rreth nënës -Zoicës- dhe të gjithë u kapëm tek fustani i saj i zi. Ajo hapi krahët, sikur deshi të na përqafonte të gjithëve. Gjyshja bërtiste. Karabinierët e shtynë shumë herë. Para se të dilte im atë nga dera tha: “Ruani tokën…Mos e shitni. Ajo është nëna dhe babai juaj…”
Si mësova të lahem në det
Në Kaçul, ose Jaliskar, është një vend që quhet “Hundët”. Atje janë tri hundë. Hunda e parë nuk është e thellë. Hunda e dytë mua më mbulonte. Më morën shokët që dinin not. Unë bëra kryqin. Ata më hodhën në hundën e tretë që ishte më e thellë. U zhyta thellë. U zhyta brenda. Ata që ishin në det, mua më nxorën mbi ujë. Më bërtisnin: “Luaj duart! Luaj këmbët! Mbaje lart kokën!” Pasi e panë që unë kisha pirë shumë ujë, më nxorën në stere. Më varën me kokën poshtë sa volla gjithë ujin. Pastaj më hodhën përsëri në hundën e tretë. Përsëri u zhyta thellë. Më nxorën mbi ujë. Më bërtisnin: “Luaj këmbët! Luaj duart! Kokën lart!” Unë lëvizja. Pija shumë ujë. Përsëri më nxorën në stere. Më varën me kokën poshtë. Zbraza ujin që kisha pirë. Përsëri më vërtitën në ujë… Vazhduan kështu gjer pasdreke. Gjersa unë mësova të qëndroja mbi ujë. Edhe të nesërmen po këtë punë bënë. Gjer në drekë mësova të qëndroja mbi ujë dhe të notoja duke lëvizur këmbë e duar.
Ditën e tretë më thanë të hidhesha vetë. Dhe unë u hodha. Nuk kishte asnjeri në det. Dhe asnjë nuk erdhi të më ndihmonte. Ata më thërrisnin që nga shkëmbi: “Mirë! Lëvizi më lehtë! Mos u nxito! Mbaje kokën drejt! Mos u shtrëngo! Merr frymë!…”
Ditën tjetër unë notoja mirë.
Heroizmat …( Ashtu si ngjanë)
Isha akoma kërthi. Porsa kisha filluar t’u ngjitesha shkallëve të brendshme. Nga taraca akoma nuk isha rrëzuar. (Nga taraca, thuajse të gjithë kishin rënë. Vangjeli, kushëriri im o parë, mbeti sakat për jetë: me supet dhe kurrizin të thyer). Kur unë ngjitesha shkallëve të brendshme, po të gjeja kamarullën (ashtu i themi dhe sot, dhomës së prindërve tanë, ku është musandra me xhama dhe dollapet e gjata me serviset), unë menjëherë do të hyja brenda. Dhe do të çelja dollapin e katit të poshtëm. Aty ishin qindra pjata porcelani të çdo madhësie… Një ditë unë kisha marrë një çekiç dhe thyeja pjata… Nëna që ishte poshtë, dëgjoi zhurmën dhe erdhi menjëherë… Më gjeti duke u rënë pjatave. Kisha thyer nja gjashtëdhjetë… Nga inati, ajo më mori dhe më vërtiti nga shkallët. Unë u rrokullisa tatëpjetë duke ulërirë. Në atë kohë hyri babai. Dhe duke më marrë në prehër, më puthte dhe më përkëdhelte. I bërtiti nënës. Dhe ajo i tregoi për dëmin e madh që kisha bërë. -Punë e madhe! – i tha ai. –Pjatat i blejmë përsëri, po Petro të dytë nuk bën më ti…
Eksperimenti i parë
Në shkollë, mësuesi na tha se bota rrotullohet… Unë mendova kështu: natën, dyshemeja bëhet tavan, dhe tavani bëhet dysheme… Megjithatë, desha ta provoja. Gjeta një kuti mishi të hedhur…(Sa kuti mishi kishte fshati ynë! Të hedhura përrenjve dhe lëndinave…Italianët i kishin hedhur kur kishin okupuar vendin…)
Atë scatola di carne- ashtu u thoshin kutive të hedhura, e vura majë një shkëmbi. I bindur se të nesërmen nuk do ta gjeja aty…po të humbur në thellësitë e qiellit, ai “bota që rrotullohej” natën do ta kthente shkëmbin kokëposhtë…U habita kur kutinë e gjeta në vend, që pa gdhirë, kur vajta për të kontrolluar eksperimentin tim të parë.
Kripa
Ishte e ndaluar të nxirrnim kripë nga ujë deti. Kripa ishte monopol. Mirëpo fshatarët e varfër, ishin mësuar që kripën të mos e blinin: Ose e bënin vetë, ose e mblidhnin në spitharët e bregdetit shkëmbor, gjer në Karaburun, gjer në erimi.(Erimi (shkreti)i thoshin gjithë Memuçit) Mama Katerina, e shoqja e Liços, (vëllait të gjyshit tim) më dërgonte mua në det. Mbushja disa kunguj me ujë dhe i zbrazja pastaj kazanët…Aty në Rahi, që ishte pranë detit, gjenim ujin e detit. Pastaj e hidhnim në tepsi dhe e linim në diell, ku terej, thahej e kristalizohej. Sa punë!(?) Sa vapë! Sa etje…për pak kile kripë, të cilën e bënim me frikë nga xhandarët që ruanin ujt’ e detit.
Unë mblidhja kripë dhe në spitharët (lerat) e bregut shkëmbor. Zbathure në piskun e vapës, vetëm në atë breg shkëmbor, ku gurët janë si maja bajonetash, ose si qelqe të thyera të ngulura dendur me majën përpjetë, duke pasur frikën e xhandarëve, -se po të më gjenin, do të ma merrnin kripën dhe do të më rrihnin-mblidhja atë kripë të bardhë…Dhe çuditesha, se në lerat(spitharët) ku kripën e kisha mbledhur, kur kthehesha pas dy orësh përsëri sipërfaqja ishte kristalizuar…
Thyerja e llampës
Llampa e madhe që varej në tavanin e dhomës së madhe (të katit të sipërm) rrallëherë ndizej, që kur mbemë jetimë. Ajo llampë e madhe me një mbulesë kristali, ndizej kur ishin ditët e bardha, kur im atë shtronte darka për mysafirë. Tani që ne mbemë jetimë dhe shumë të varfër, ajo llampë nuk u ndez kurrë. Kishim një llampë vajguri (të zakonshme) nga ato që na binin tregtarët kur ktheheshin nga Trieste. Shpesh herë qelqi i thyhej, sidomos kur pastrohej, se zinte një shtresë së zezë. Dhe thyhej shqesh qelqi, se “rrethi i kokoshit” ai rreth metali që ngjitet në buzët e enës që mban vajgurin dhe mban kokoshin që mban fitilin dhe qelqin, ishte shqitur nga xhami, prandaj lëvizte dhe rrëzonte qelqin. Megjithëse qelqi bënte gjysmë leku, për ne ishte një gjë e madhe ta blinim përsëri qelqin.
Një mbrëmje, Foto, vëllai më i madh, që gjithnjë rrinte në qoshen e vatrës, aty ku rrinte babai kur qe gjallë, e ndezi llampën dhe do ta vendoste te gozhda në buari, po “kokoshi” lëvizi dhe ra qelqi e u bë copë. Foto i xhindosur me llampën në dorë, nuk dinte se ku ta vinte. Më në fund, e vërtiti në buarin e thellë, u bë copa dhe vajguri mori flakë.
“Na griu kjo llampë! A kemi para të blejmë përditë nga një qelq!” tha këto dhe pastaj qeshi “më mirë me dritën e zjarrit se me atë të llampës” vazhdoi… Po Lilo (motra) shkoi dhe bëri një kandil me vaj ulliri dhe e vendosi përmbi buarin. Nuk e mbaj mend se sa kohë ndenjëm pa llambë. Prandaj binim shpejt për të fjetur.