Rrëfenja e fundit e Eposit të Kreshnikëve të Veriut, ritreguar për të gjitha moshat.
Kjo po që është histori me heronj të jashtëzakonshëm në rrethana të jashtëzakonshme!
Mbesës, Emës sime të shtrenjtë!
Lahutari i binte lahutës dhe këndonte para shumë njerëzve këngë aq të gjata për trimëritë dhe lavdinë e pamort të tridhjetë kreshnikëve të maleve, sa dukej se ato këngë legjendare nuk do mbaronin kurrë. Pleqtë, burrat dhe gratë i dëgjonin njësoj si fëmijët ato këngë, duke i përpirë dhe pa lëvizur. Jashtë kullës malësore binte dëborë, një dëborë e pazakontë që zgjaste edhe gjashtë muaj, edhe tetë muaj, ndaj askush nuk ngutej, se rrugët ishin të zëna nga bora e pashkelur dhe shpeshherë binin ortekë të rrezikshëm, shkaktuar edhe nga forca e një jehone zëri. Dukej se gjithçka që zbardhte gjer në qiell kishte ngrirë, por fara e jetës gjallonte brenda kullës malësore nën dëborë dhe kënga që lavdëronte heronjtë i rriste fëmijët me dëshirën për t’u ngjarë. Kur vinte koha për të treguar historinë e fundit që mbahet mend, me prijësin e kreshnikëve, Gjeto Basho Mujin dhe vëllanë e tij të vogël, Halilin, rapsodi linte mënjanë lahutën mbi oxhakun e zjarrit dhe nuk e këndonte, siç kishte kënduar gjithë të tjerat, por e rrëfente shtruar, siç thuhen përrallat.
– Ishte mos na ishte, një malësor, që shtegtonte mbi kalin e vet, bjeshkë më bjeshkë. Kur nata e zuri te Logu, ku mblidhej Kuvendi i Burrave të Maleve për të zgjidhur çështjet gjyqësore apo për të marrë vendimet e përbashkëta në kohërat e luftërave, pranë malit më të lartë të majave alpine, me borën që nuk shkrin kurrë as në verë, vështroi një shkëmb të bardhë të prerë si me dorë. Ishte shkëmb apo një piramidë me shkallë? Një burim uji rridhte nën akujt e kristaltë, ku kishte lule bjeshke blu me pesë petale dhe plot të tjera. Ishin lule nga më të bukurat e dheut. Malësori lidhi kalin dhe vendosi të kalojë natën nën një strehë pranë shkëmbit. Vezulloi një dritë mu në zemër të atij shkëmbi të bardhë. Malësori u tremb.
– Mos është tryeza e zanave, – tha me vete. – Mos ua prisha darkën dhe shtojzovallet do të më kthejnë në gur për ndëshkim?!
Përgjoi një çast. Nuk pa më dritë dhe kali dukej i qetë.
– Po të ishin Orët e Maleve, unë nuk do i shihja dot, por kali po, – lehtësoi veten. – Kali do të shkrofëtinte!
Malësorët besojnë se syri i kalit sheh edhe gjëra që syri i njeriut nuk i dallon dot as ditën, as natën.
– Ah, sikur të jenë njerëz, si unë dhe të darkoja me ta! – iu lut me gjithë zemër Zotit dhe Orës Mbrojtëse të fisit të tij.
Sa shumë nderohej udhëtari i panjohur kur udhëtonte në malet e veta! Çdo banor, burrë apo grua, plak apo fëmijë në kullat për nga i binte udha, e prisnin krahëhapur, si mysafir të nderuar. Malësorët kështu të presin, si mik shtëpie edhe sot e kësaj dite me ftesën e mirëseardhjes: Shtëpia e shqiptarit është e Zotit, e mikut dhe e shtegtarit! Pastaj trokiti në shkëmbin e bardhë. A trokëlliti, a s’trokëlliti nuk e kuptoi dot, kur pas lutjes u hap shkëmbi dhe doli një gjigant.
Gjiganti i shpellës e kishte fytyrën sa katër kodra, sytë sa dy grykë kazani dhe gjashtë pëllëmbë larg njëri-tjetrit, kraharorin e leshtë e kishte tetëmbëdhjetë pëllëmbë të gjerë, sa mund të rrinte lepuri me gjithë veshët ngritur, i strukur në atë gjoks e të mos dukej! S’ta merr dot mendja sa i madh qe vigani i malit!
– Kush je ti? – e pyeti burrin e malësisë viganori.
– Një udhëtar që më zuri nata këtu, – u përgjigj malësori nga Dukagjini, që i ishte akulluar zemra nga frika, më fort se akulli që rrethonte kroin e ujit.
– Mirë se të pruri Zoti! – e ftoi i madhërishmi malësorin, të cilit filloi t’i shkrinte gjaku, sapo dëgjoi përshëndetjen e ëmbël të mikpritjes së maleve.
Iu afrua shkallëve, por shkallët ishin aq të larta sa nuk kacavirrej dot në to. Kreshniku e kuptoi dhe zgjati dorën, e futi hopa drejt e në shpellë bashkë me kalin e tij të vogël, që e afroi tek kuajt e mëdhenj të gjigantëve të shpellës. Aq i vogël ishte kali i malësorit para kuajve të kreshnikëve sa nuk mund të lidhej. Malësori pa rreth tridhjetë burra, që ishin shtruar me të ngrëna e me të pira për shtatë palë qejfe në shpellë. U ndërmend, i njohu ata burra me pamje fizike dhe fuqi të jashtëzakonshme dhe fytyra iu ndriçua nga lumturia:
– Heeeej, çfarë mrekullie e Zotit, qenkeni ju, kreshnikët e maleve tona, kreshnikët e Jutbinës! Gjeto Basho Muji dhe vëllai yt i vogël, Sokoli Halil, qenkeni vetë ju, tridhjetë trimat e rrallë në faqe të dheut!
Iu mbushën sytë me lot gëzimi nga ai realitet që ngjante si ëndërr.
– Sokol Halil djali, paske mbetur i hijshëm shumë në t’u parë, siç këndohet, por edhe më i bukur! Me lahutën që këndonte historitë dhe bëmat tuaja më ka zënë gjumi kur isha fëmijë! Ja ku qenkeni, burra kreshnikë, nuk ka më të fortë se ju askund, të bredhësh tokën mbarë pëllëmbë për pëllëmbë!
Muji u kënaq nga këto fjalë dashamire.
Nuk dihet sa kohë kaloi duke e pyetur dhe duke e stërpyetur malësorin se ç’bëhej jashtë shpellës. Çfarë kishte ndodhur në vendlindjen e tyre, qysh se ata u mbyllën në shpellë për të mos dalë më prej saj gjer kur të përmbushej fatthëna. Malësori u tregoi për historinë e re të maleve, u tregoi për Skënderbeun, që e ringjalli edhe njëherë lavdinë e fitoreve të kreshnikëve, duke bashkuar tërë fiset e arbërve në luftëra të mëdha për liri, për flamurtarët e rinj që prinin fiset, për Norën e Kelmendit, që preu kokën e pashait osman që kishte rrethuar Kelmendin, mu në çadrën e tij të luftës. U tregoi se si vashat malësore ishin betuar të ishin luftëtare të lirisë gjersa të mbushin njëzet e pesë vjeç, pastaj të martohen. U foli për Tringë Smajlen, që i udhëhoqi vetë burrat në luftë, qëkur vëllezërit iu vranë nga armiku dhe babai i saj po dergjej në burgjet e pushtuesit, larg në Anadoll. U tregoi se Tringa ishte burrneshë dhe kreun e tryezës, ku i takonte të ulej si vajzë kapedani dhe flamurmbajtësi të fisit, e linte bosh që të ulej ai burrë që kthehej i fundit nga lufta.
Kreshnikët u shenduan nga krenaria që në malet tona forca nuk kish humbur dhe njerëzit krenarë, burra dhe gra, ende i mbronin trojet e veta dhe i mposhtin pushtuesit, si dikur vetë tridhjetë kolosët, me në krye Gjeto Basho Mujin.
– Besa, boll e paepur dhe luftëtare është krejt malësia jonë kreshnike, – tha dukagjinasi, por forcë si e juaja, o Muj dhe Halil, kurrë nuk gjendet më në faqe të dheut! – këtë fjalë malësori e përsëriti shpesh asaj darke me ngashërime të thella.
– Eh, nëna ime ka qenë një grua e madhe, kryetrime, lindi shumë djem. Halili lindi i bukur dhe i mbarë, ndaj e çuam bari që tre vjeç. Nëna, kur gatuante, i hidhte gjinjtë pas shpine, që të mos e pengonin, – tregoi Muji. – Halilit, në ditën e parë të çobanisë, iu fut lepuri i egër në tufën e bagëtive. Kur erdhi në mbrëmje në shtëpi e pyeta: a të lodhi shumë bagëtia kur i mblodhe nëpër shpatet e maleve për t’i kthyer në shtëpi? “Jo. Vetëm një kec i vogël me vesh shumë të gjatë më lodhi, duke vrapuar ta ndalja sa në njërën anë të tufës, sa në një anë tjetër, se vraponte shumë shpejt dhe tentonte çdo çast të dilte nga tufa”, m’u përgjigj. Shkova në vathë të shihja kecin që s’më vinte në hatër cili ish, kur pashë se keci që kishte mbajtur Halili në tufë ishte një lepur i egër mali!
Shpella oshtiu nga gazi i kreshnikëve. Kështu qeshnin të gjithë, të mëdhenj e të vegjël, kreshnikë e njerëz të zakonshëm, sa herë tregohej historia e Halilit, që ngatërroi lepurin e egër me kecin.
– Më tregoni, o kreshnikët e maleve, pse jeni kaq të fortë? – i pyeti malësori, ta dëgjonte nga goja e tyre të vërtetën, që e njihte nga këngët që këndonte lahutari.
– Siç të thashë, kisha lindur i keq, pa ndonjë farë pamje dhe qullac, – filloi Muji sërish të tregonte me ëndje. Moshatarët më poshtëronin edhe më rrihnin sa më shihnin. Një ditë prej ditësh më zuri një shi me rrëke e bubullima, si don Zoti, në mal. Sa u struka nën një guvë, shkrepi rrufeja në një lis të madh, që u kall në tym, flakë e zjarr. Në një degë të lisit, dridhej e përdridhej një gjarpër i madh, shkronja-shkronja, krejt si gjarpri i shtëpisë, roja mbrojtëse e vatrës. Ju e dini se kur bie zjarri në pyll, çdo gjëkafshë vrapon të shpëtojë e vetëm gjarpri nuk lëviz, por rri të digjet me lisat! M’u dhimbs ai gjarpër i shkruar dhe zgjata kërrabën e tërhoqa drejt vetes. Gjarpri rrëshqiti nëpër trupin tim dhe u plandos në tokë. U çua në bisht dhe po shndërrohej në një vajzë të bukur si drita. Kishte pas qenë vetë Ora e Maleve.
– Fol, ç’do nga unë, more bir njeriu, që më shpëtove jetën!
– Vetëm forcë kisha dashur, – iu përgjigj Muji.
– Forcë kemi plot dhe do të jap sa të duash ti! – gjegji Ora në çast.
Shpejt i gjeti tri lule bjeshke dhe më tha t’ua pija lëngun. Pa i pirë mirë të tria, po më vinte një forcë në shtat, sikur të isha çelik.
– Provoje forcën që të erdhi në krah me atë lisin atje, – më tha Ora.
E tunda dhe e shkunda lisin si një shkurre. Ora gjeti edhe më dha prapë tri lule të tjera. E kapa lisin dhe ia përkula kurorën madhështore gjer në tokë. Kur më dha lulet çudibërëse për herë të tretë, e kapa lisin dhe e shkula si një degë, krande shqope.
Kësaj here Ora më la në dorë një flori, sa të blija një kalë dhe një shpatë e më përcolli:
– Shko, Muj, dhe kurrë mos u frikëso, se do të jem përgjithmonë pas teje, kujdestarja jote, do të ruaj e do të mbroj!
E kështu, për gjithë jetën, askurrë nuk vdiqa ndër luftëra dhe as nuk pata frikë se mos vritesha, se Ora vigjilonte e padukshme për syrin e të tjerëve dhe sa herë më shpëtoi jetën kur e pata pisk punën në log të dyluftimit a në zjarrin e luftës.
E së fundi, dukagjinasi bëri pyetjen që po i digjte gjuhën qyshkur u takua me kreshnikët e maleve:
– Përse jeni ndryrë kështu në këtë shpellë dhe nuk bëni më asgjë? Malësia jonë ka sot nevojë për ju më shumë se kurrë!
Mujit iu var mustaqja gjer në silahun e artë të brezit, ku mbante shpatat e tij binjake të qëndisura me ar, nga mërzia e kësaj pyetjeje.
– Ah, kur u shpik dhe u prodhua pushka e parë, Ora ime mbrojtëse ma solli vrap e më tregoi armën e re me të cilën do të luftonte tërë bota tani e tutje! Kapa pushkën dhe bëra një provë në pëllëmbën e dorës sime, kur ç’të shoh?! Plumbi biroi dorën dhe doli në anën tjetër. Më kapi tmerri nga kjo armë. Ora nxitoi të më pastrojë gjakun dhe të ma mbyllë me barna shëruese plagën e plumbit që hyri e doli tejpërtej. U mërzita tepër mjaft. Prej një arme si kjo në dorë të luftëtarëve nuk do të kishte më nder e lavdërim trimëria. Ajo do të shtonte hiletë në luftëra dhe do t’i jepte fitoren e pamerituar të ligjve. Ora kur e pa që mërzia ime ishte e rëndë si dheu, na priu për tek kjo shpellë për qetësi të shpirtit dhe të trupit. Boll luftëra kishim bërë! Nuk kishin çfarë të bënin më kreshnikët mbi tokë, koha e trimërisë së pastër kishte mbaruar. Edhe më dredhsi, edhe më frikacaku njeri, me këtë armë tinëzare në dorën e tij, do të dilte fitimtar, – psherëtiu kreshniku i kreshnikëve, Gjeto Basho Muji. – Duhej të pushonim edhe ne. Tani rrimë kështu, hamë e pimë, kujtojmë bëmat e gjithçka dhe nuk lusim gjë tjetër, veç qoftë e afërt dita kur duhet të dalim nga kjo shpellë dhe të kthehemi sërish në mbrojtje të njerëzve dhe tokave tona! Por ne do të dalim vetëm kur të zhduket kjo armë e keqe në botë.
– Ah, kur do të vijë ajo ditë! – luti dukagjinasi.
– Kur ai kazan i madh në fund të shpellës të mbushet plot me gjakun që pikon nga një plasë e guvës… – Muji drejtoi gishtin tregues andej dhe unaza në gishtin e vogël të kryetrimit rrëshqiti dhe ra në kokën dhe hyri në qafën e dukagjinasit.
Kreshnikët u shqyen gazit sa ranë dhe u këputën stalaktitet, duke parë sa u mundua Muji ta hiqte unazën e tij të gishtit nga koka e malësorit nga Dukagjini. Një kreshnik i ri u avit nga brendia e shpellës.
– Është vetë Evimadhi, – e paraqiti Muji.
– Ia kam dëgjuar zërin, – u përgjigj mysafiri. – Shumë kisha dashur ta shihja e tumirur njëherë në jetë këtë burrë!
– T’i tokim duart, – tha kreshniku Evimadh, të shoh sa të fortë keni ngelur ju malësorët e sotëm krahasuar me ne.
– Prit edhe pak, Evimadh, ai sa ka ardhur mes nesh dhe s’është qetuar akoma. Bëjeni lojës e forcës së dorës pas darke, – ndërhyri Halili dhe fshehtas i dha burrit dukagjinas një dorashkë prej hekuri në dorë.
U shtrua darka. Sollën një vozë me mjaltë, me të cilën kreshnikët lyen mustaqet e tyre gjigande, i ngrinë, i drodhën dhe i vërtitën pas supeve. Pinë e pinë, hëngrën dhe bënë hoka. Pastaj nisën nga lojërat dhe Evimadhi bëri lojën e forcës së dorës mbi tryezë me dukagjinasin. Malësori ndjeu si po i shtrydhej dora nën dorashkën e hekurt, si qumësht soje.
– Po më vjen mirë, e paskeni pak forcë, e paskeni edhe ju malësorët e sotëm! – tha Evimadhi.
– Kurrgjë s’kemi ne, aspak forcë nuk kemi krahasuar me ju! – u përgjigj me zemër në dorë malësori nga Dukagjini.
Halili po shkrihej së qeshuri, me një gaz të rrëmbyer, si katarakti i ujit. Te vona ia radhitën dhe mikut shtrojën e fjetjes bri tyre. Kur kreshnikët iu dorëzuan gjumit, nga gërhima e tyre, shtresa dhe mbulesa me malësorin përmidis vejevinte, fluturonte dhe përplasej në faqet e shpellës, si një pilivesë. Malësori nuk mbylli dot sy nga mundimet e vozitjes dhe kreshnikët po flinin gjatë e s’kishin ndërmend të zgjoheshin. Kushedi sa kohë zgjaste një natë në shpellën e tyre! Ai u përpoq të shpëtonte, eci qorras në terr dhe tërhoqi pas vetes kalin.
Ec e ec, ec e ec, kreshtat e maleve po zbardheshin. Malësori priti në këmbë të nderonte daljen e të Bukurit të Qiellit, kështu e quajnë Diellin në Malësi. Kur dielli lindi dhe i dha bukuri marramendëse dëborës së re, se jashtë shpellës kishte mbërritur babadimri, malësori kërkoi me sy shkëmbin e bardhë si piramidë me shkallë, kroin që rridhte nën dëborë, ndonjë majë mali a ndonjë shenjë tjetër që ai ta njihte, por natyra përreth ishte krejt magjike dhe sapo e vështronte i fshihej nga kujtesa. Asnjë zog pylli nuk dëgjohej të këndonte aty nga ndrojtja se mos u prishte qetësinë kreshnikëve të shpellës. Atëherë malësori hipi mbi kalë dhe la kalin ta gjente përmidis maleve shtegun për ta kthyer shëndoshë e mirë në kullën e tij. Teksa kotej përgjumësh mbi kalë, përfytyronte si do të ishte ajo kohë kur kreshnikët e maleve do të dilnin nga shpella. A do t’i njihnin njerëzit kreshnikët e vet? A do t’ua mbante zemra atë gëzim aq të madh pas pritjes së gjatë shekull pas shekulli, që kreshnikët më në fund të kthehen?
Malësori nga Dukagjini, që pati fatin të shihte e të takonte për herë të fundit kreshnikët e maleve tona, ishte lindur e rritur në një kohë kur nuk kishte as libra, as shkolla, mësues, televizor dhe as internet. Malësorët mblidheshin përreth lahutarit në odat e zjarrit të kullave. Rapsodi këndonte me mijëra dhe mijëra vargje me bëmat e heronjve, që i dinte përmendësh; po ashtu i mësonin e i dinin edhe dëgjuesit, fëmijë dhe të rritur. Sot, në krejt malet e bardha kanë mbetur veç dhjetë lahutarët e fundit, që numërohen me gishtat e dorës. Janë të moçëm fort dhe po largohen nga kjo jetë një nga një.
A do ta mësojnë lahutën të rinjtë që të këndojnë bëmat e Mujit dhe Halilit, që nesër fëmijët të mos kenë frikë kur kreshnikët e pavdekshëm të maleve të tyre të dalin nga shpella dhe të kthehen sërish në kulla, në lodra, në sherre e hoka dhe të bëjnë shoqëri së bashku?
Tiranë, 2008
