Fataliteti i kanunit në shoqërinë postmoderne shqiptare. Mbi romanin “Kryqi i harresës”, Flutura Açka
(“Mos vrit!” – Eksodi 20:13)
“Letërsia duhet të ketë karakter social dhe funksion edukativ e ndërgjegjësues” – një kambanë të tillë brehtiane pata si reminishencë pas lëçitjes së romanit “Kryqi i harresës”, i shkrimtares Flutura Açka. Në fakt, ka kaluar ca kohë nga leximi i tij, por kujtoj që edhe më shumë kohë kish rrjedhur nga mospërjetimi i magjisë së një romani shqiptar, siç e përjetova me këtë libër, që më mbajti mbërthyer dhe më detyroi që jo vetëm të mos e shqisja nga dora, por edhe të mbaja ca shënime, që po i radhis edhe njëherë sot në këtë përsiatje.
Kanuni – kjo e drejtë zakonore, e përkufizuar që nga Aristoteli deri te Hegeli “si një e drejtë e pashkruar”, që ka organizuar jetën sociale të shoqërive primitive dhe një temë “tabu” për letërsinë shqiptare. Është pikërisht ky fakt dhe gjallimi i kësaj mendësie “nga ca pleq fanatikë dhe djem naivë, që ju shkojnë nga pas dhe që e kthejnë në një plagë sociale”, fenomeni që e trazon estetikisht Fluturën dhe e fton të shkruajë për të, duke e kthyer në lajtmotiv të “Kryqit të harresës”.
Por, pse dora te këmbëza e pushkës e jo te zemra, te falja dhe hedhja në harresë e barrës së mëkatit?
Për t’i dhënë përgjigje kësaj pyetjeje, le të futemi pak në psikozën zakonore të popujve primitivë. “Gjaku i derdhur nuk falet”. Kjo është deviza karakterizuese e saj. Këtë mendësi e gjejmë në shumë popuj të vjetër, si p.sh: tek ilirët, teutonët, frankët, saksonët, etj. Kjo praktikë zakonore konsakrohet më së miri te fraza: “Gjaku është Jeta”. Ose, e thënë më shqip, “kush merr jetë, meriton që t’i merret jeta”. Sepse gjaku shlyhet vetëm me gjak dhe nuk ka gjë tjetër që të mund të shpaguajë jetën e marrë. Për të lashtët konsiderohej një “detyrë e shenjtë” dhe një “urdhër hyjnor” që haraçi i gjakut të shlyhej prej pjesëtarëve të lisit të gjakut, me qëllim që shpirti i viktimës të mos i trazonte vazhdimisht dhe të gjente prehje në varr. E tillë psikozë vërehet edhe te “Kanuni i Dukës së Zhanit” (Dukagjinit), që e ngacmon artistikisht autoren, duke e kthyer në gjenezë të romanit të saj këtë fakt.
Plaku Kolë Gega e trazon urnën e harresës dhe “me gurin e varrit të të atit, që e ul në mes të sofrës”, nxit Shpirtin e Ndëshkimit mes të vetëve, duke i ftuar hapur të hakmerren dhe të mos e lënë pa e marrë haraçin e gjakut. Kjo ngre edhe siparin e dramës dhe të konfliktit.
Po përse duhet të paguajnë bijtë për bëmat e etërve të tyre? E shqetësuar nga ky fenomen, autorja e ka gati përgjigjen brenda romanit: “Edhe në qoftë se s’donin, ishte një tjetër ligj mbi ta, i pashkruar, ai i Moralit, i korritjes, i Nderit, të cilit ata duhet t’i përmbaheshin”. Dhe duke iu përmbajtur këtij Kodi, ”jo si burra, por si njerëz primitivë në gjueti të një shtaze”, ata i zënë pritë dhe ia marrin hakun gjakësit (personazhit Kot Prekali), duke e vënë në vend burrërinë e tyre. Por, a është burrëri të vrasësh? Kanuni thotë “po”, por humanizmi i Fluturës nuk mund ta tolerojë këtë fakt, sepse “para se të jesh Burrë, më parë duhet të jesh Njeri”.
Flutura Açka është një zbërthyese e shkëlqyer e psikologjisë së Qenies dhe dramës shpirtërore. Ky zbërthim jepet edhe te profili i dëshmitarit të krimit (personazhit Fran Nika) dhe djalit të tij të trembur prej kësaj skene makabre, Miranit. – Kush do ta kompensojë të ardhmen e një fëmije të trembur nga e keqja e të rriturve? Kush?! – Dhe aludimi i Fluturës është i hollë dhe arrin deri aty sa na vë në mëdyshje me pyetjen: “A kemi një Kanun, apo dy të tillë?”. Nuk ka se si të mos ndjejë tronditje shkrimtarja, kur në realitet janë qëlluar dhe janë vrarë edhe pleq, edhe fëmijë, diçka kjo e ndaluar rreptësisht në Kanunin e Parë.
Ndërsa nga ana tjetër kemi dyzimin shpirtëror të personazhit Nika (një qenie paqësore kundër gjakderdhjes), “i vënë midis dy zjarreve” dhe i kërcënuar haptazi nga të dyja palët, se në qoftë se dëshmon ose bën të kundërtën do të “vënë dorë” mbi djalin e tij, Miranin. Çfarë mëkati! Çfarë poshtërsie! Dhe, përmes fjalëve të personazhit të mësipërm, shfaqet i plotë zemërimi i autores: “Kjo gjë s’është as Kanun, as burrni, as send me besë, kjo është poshtërsimë, s’di ç’ka emri t’i vë. Të qetësojnë gjakun me gjakun e tim biri?! Kjo nuk ka më ku të shkojë!”. Dhe përballë këshillave të së motrës (personazhit Martë) për ta paguar shtetin për mbylljen e çështjes, sëmbon nga shpirti një ankim me indinjatë: “Si ta ble nderin tim me para, kur nuk kam asnjë faj? Si?”.
Konflikti dhe drama shpirtërore shtjellohet më tej kur në mes hyn edhe Gjergji, vëllai i Franit, mërgimtar dhe student në Holandë, i cili bashkëjeton me gazetaren simpatike flamande Anja. Një njeri serioz dhe tepër i ndjeshëm (aq sa nuk do guxonte madje as të hidhte poshtë lulet e venitura të vazos). Ai thirret prej andej “pasi punët nuk po shkojnë mirë” dhe i duhet të zgjidhë “telashin e padashur” të të vëllait, i cili po e shqetëson përditë. Në këtë atdhekthim i bashkëngjitet si shoqëruese edhe Anja.
Dhe diçka që me të vërtetë të trondit është pyetja, që autorja vë në gojën e holandezes: “Pse, kjo është Shqipëria?”. Një përsëritje e dyfishtë, e cila ta rras edhe më tepër kamën në zemër. Një përplasje mes dy botëve (njëra e pasur dhe tjetra e varfër), mes dy mentaliteteve (njëri i hapur dhe tjetri i mbyllur) dhe dy jetëve (njëra private e intime, ndërsa tjetra “kur të gjithë njohin dhe njihen nga të gjithë”), e tmerrojnë Anjën, duke i shkaktuar një tronditje të fuqishme kulturore, që e detyron të marrë kthimin e menjëhershëm për në Holandë (në atë ultësirë bregdetare, djep të kulturës, tolerancës dhe oazë të begatisë).
Dhe revolta e Açkës shpërthen duke rrezatuar nuanca të një natyre politike. I dhemb në shpirt atdheu i saj, varfëria e tij, realiteti i hidhur, që disa e prodhojnë dhe disa e pësojnë përditë… Dhe kjo revoltë farkëtohet duke goditur përmes një sarkazme juvenaliane: “Shqipëria – nëna e vakive, kjo tokë, ku edhe plehrat zbukurohen çdo ditë”.
Përballë forcës së ligjit, që rezulton më e dobët se ajo e zakonit, kemi edhe fatalitetin përndjekës, që përfshin në shtjellën e tij edhe një njeri të edukuar dhe me mentalitet evropian si Gjergji. Një mit prej graniti, i cili ka fuqi që edhe ligjin ta bëjë një liliput të trembur dhe të përfshijë në natyrën e tij këdo, pavarësisht kulturës, formimit dhe horizontit të këndvështrimit. Dhe kjo është me të vërtetë shumë e dhimbshme. Përballë kësaj trysnie dhe darëve të saj, edhe një njeri perëndimor si Gjergji detyrohet ta injektojë nën lëkurë, duke kërcënuar plakun Kolë se “do jetë në gjak me të”, për të mbrojtur jetën e pafajshme të nipit dhe vëllait. Diçka me të vërtetë absurde për njeriun e shekullit XXI, por ende një “amor fatum” për realitetin e vendit tonë.
Dhe së fundmi, si parantezë të këtij artikulli, jo më kot kam vënë diçka nga Eksodi 20:13, që është një imperativ kategorik për qenien humane të çdo kohe. “Mos vrit!”- thotë një nga Urdhëresat. Dhe zhargoni i Fluturës, megjithëse postmodern, është në përputhshmëri të plotë me karakterin përmbajtësor.“Killers, go home!” – kumton Açka plot humanizëm. Një apel ndërgjegjeje, një mesazh dashurie dhe një akt lutjeje në të njëjtën kohë. Një mesazh i dhënë po aq qartë edhe nga “Trinia e zezë”, në një nga kopertinat e librit (pasi është ribotuar edhe me kopertinë tjetër), realizuar mjeshtërisht nga artisti Vladimir Myrtezai.
Për më tepër, flet Flutura Açka me romanin “Kryqi i harresës”!
