Çdo mbrëmje, kur mbyllja sytë, ndieja hapat e nënës të largoheshin drejt kthinës së mënjanuar të shtëpisë. Nga dera gjysmë e çelur vëreja teksa lëshonte cepat e shamisë dhe mbulonte fytyrën me duar. Pastaj zëri i saj i mbytur më zgjonte nga kllapia e ëndrrave.
Në atë shtëpi kishim mbetur vetëm ne të dy. Mbaj mend se nëna qëndiste mbi rrethin e drunjtë të gjergjefit dhe unë vështroja se si e ngulte gjilpërën mbi pëlhurën e mëndafshtë e si e tërhiqte nga pas fillin e hollë. Nuk vononte dhe mbi pëlhurë dukej sërish maja shpuese e gjilpërës, duke u endur nëpër vende të papunuara e duke krijuar konfiguracione të ndryshme. Më pas, vështroja sërish fytyrën bardhoshe të nënës që hijezonte mbi imazhet e derdhura mbi pëlhurë.
Rreth nesh ngriheshin mure të larta prej guri. Nuk e di kush i kishte ngritur ato mure. Lartësia e tyre e frikshme na mbante larg botës së përtejme. Unë gërmoja mbi dheun e shkrifët të oborrit. Kisha një dëshirë të madhe të këqyrja misterin që fshihnin labirintet e errëta në trupin e tokës. Padashur mund të shkaktoja edhe viktima. Këto ishin insekte nëntokësore, të cilat më shfaqeshin si banorë të lashtë të këtyre vendbanimeve të fshehta. Zhytja dorën në boshllëkun e krijuar dhe vendosja shishe të taposura, me sekrete që i mbaja vetëm për vete. Nëna më shikonte dhe qeshte me fantazinë time të shfrenuar. E qeshura i jepte një nur të veçantë. Ajo kishte mbetur e bukur, ndonëse këtë merak dukej sikur e kishte hedhur pas krahëve. Shpesh më hipte inati me cepat e gjatë të shamisë së kokës, të cilët ia mbulonin bukurinë që i hijeshonte fytyrën. Nganjëherë ia fshihja shaminë dhe betohesha se nuk do ta nxirrja atë, edhe sikur të më rrihte. Por sërish isha unë ai që dorëzohesha i pari. Pasi e kërkonte me ngulm nëpër të gjithë shtëpinë, ajo ulej e lodhur në stol dhe më shikonte me sytë e saj zhbirues.
– Mos ma ke fshehur ti? Në rast se po, bën mirë ta nxjerrësh nga vendi ku e ke vënë. Ajo shami është e bukur në shenjtërinë e saj. Po ti nuk e kupton. Shumë gjëra do t’i mësosh më vonë. Do të kuptosh domethënien e asaj shamie për një grua të vetmuar. Ne të dy jemi shokë, apo jo ?
– Po, – i përgjigjesha dhe vrapoja drejt vendit ku qe fshehur ai send me aq rëndësi.
Pas kësaj, çdo gjë rridhte krejt natyrshëm. Darkave ne mblidheshim rreth tryezës. Mbi të gjithmonë vendoseshin tri pjata dhe tri kupa vere. Nëna mbushte kupat me verë: një për babanë, tjetrën për vete dhe, në fund, hidhte pak edhe në kupën time. Unë rrija dhe vështroja këtë ritual të përnatshëm. Pasi i trokëllinte kupat me njëra-tjetrën, ajo rrëkëllente në fillim atë të babait, pastaj të sajën.
– Për shëndetin tënd, Ilia! Në rast se je gjallë. Ti dhe shokët që të rrethojnë. Por unë e ndiej. Ti diku gjendesh tani dhe së shpejti do zësh vendin që të takon brenda këtij pragu të shurdhët.
Unë hapja veshët. Nëna nganjëherë dialogonte me tim atë. Thoshin se e kishin mbyllur në një vend të largët. Prej tij ruaj kujtime të pakta. Duhet të kem qenë shumë i vogël kur është larguar. Më kujtohet, madje këtë e mbaj mend mirë, kur më ngrinte në krahë e më lëkundte me përkëdheli:
– Cimcimca, cimcimca, je i vogël për sevda.
Pastaj ai largohej që pa gdhirë për t’u kthyer në mbarim të ditës. Nuk di pse edhe sot, sa herë që dëgjoj këtë fragment kënge, sjell ndër mend tim atë.
Por dikur ai harroi të kthehej. Që prej asaj kohe nëna ime u ngujua brenda këtyre mureve dhe bashkë me të edhe unë. Qysh nga ajo ditë, ajo kryente ritualin e zakonshëm: mëngjeseve qëndiste mbi gjergjef, në mbrëmje lutej mbi tryezën e shtruar për tre vetë dhe më pas më zgjonte sërish ai zë therës e i përvajshëm. Përpëlitesha në shtrat, nën jastëk, mbi të, zija veshët me duar, por zëri futej thellë qenies sime, duke u kthyer në ritual torture. Nëna bënte gjumin e lehtë mbi shtrojën e butë me lëkurë kaprolli. Shtratin bashkëshortor e kishte ruajtur të paprekur.
– Ai vend është i shenjtë. Ndaj edhe duhet ruajtur. Ashtu flet më shumë, – thoshte ajo.
Unë ëndërroja të flija në atë shtrat qoftë edhe një herë të vetme. Aty ndoshta do mbulohesha me ngrohtësinë prindërore. Por erërat e ftohta të marsit kishin ruajtur të ngrirë formën e tij të paqtë. Nëna dremiste mbi lëkurën e kaprollit, kurse im atë, nën brinjët e malit, prapa kangjellave të burgut.
Megjithatë, për nënën askush nuk thoshte një fjalë të keqe. Madje shumë veta kishin kërkuar edhe dorën e saj. Në mendjen time dukej një dorë e stërgjatë që kërkonte të mbërthente dorën e butë e të ngrohtë amësore të asaj shtëpie. Papritur nëna shndërrohej në mjellmë dhe rrihte krahët drejt lartësive. Dora boshe qëndronte vazhdimisht e varur në hapësirë, duke u lëkundur nga erërat e ftohta.
Nëna vazhdonte të qëndiste e të thurte fillin e tejzgjatur të një lëmshi të pambarimtë. Nuk di pse natën ajo i shthurte qëndisjet e saj të çmuara. Mbase figuracionet e traditës së vjetër dhe mbishkrimet e ndryshme biblike që bartnin ato punime, përbënin në vetvete një tabu për ligjet e sistemit komunist dhe zakonet e shoqërisë së atyre viteve. Kështu, ditën e shikoja nën degët e arrës të ulej e të ngurtej nën magjinë e thurjes, kurse natën ndodhte e kundërta, qante dhe shthurte.
– Ai një ditë do të kthehet, – thoshte në vetminë e saj shthurëse.
Vetëm një punim të sajin ajo nuk e preku me dorë, madje atë e ruante me kujdes të madh. Ai punim paraqiste figurën e Krishtit në “Darkën e Fundit”. Fytyra e tij shprehte trishtim të pafund. Dukej sikur diçka bluante në vetvete. Rreth tij ishin mbledhur apostujt, të cilët e shikonin me kërshëri.
“Unë e di se kush do të më tradhtojë, – ishin fjalët e Krishtit të shkruara me një gjuhë të vjetër, gati të pakuptueshme. – Ja, ai që me njërën dorë ka ngjyer bukën në kupën me verë të Krishtit dhe me dorën tjetër shtrëngon cohën ku fshihen monedhat e arit, është Juda, tradhtari.”
– Juda, tradhtari, – përsëritja unë me vete. Ndoshta ai e kishte tradhtuar edhe babanë tim, përderisa edhe atë e kishin mbyllur në atë burg të errët.
Në atë kohë në Shqipëri ishte ndaluar besimi fetar. Vendin e tij e kishte zënë ai ideologjik. Ndaj edhe ekzistenca e asaj ikone në shtëpinë tonë përbënte një rrezik të madh. Ne mblidheshim pranë saj mbrëmjeve, kur në qytet ishte shuar edhe drita e fundit dhe rrugicave mbretëronte një heshtje varri. Nën dritën e zbehtë të qiririt përsëritnim nën zë lutjet tona:
“Ati ynë që je në qiell,
u shenjtëroftë emri yt!
Ardhtë mbretëria jote,
u bëftë dëshira jote!
Si në qiell, ashtu edhe mbi dhe,
bukën tonë të përditshme jepna sot,
dhe falna fajet tona,
sikurse dhe ne ua falim fajtorëve tanë.
Dhe mos na shtjer në ngasje, shpëtona!
Amin!”
Kështu përsëritnim çdo mbrëmje, teksa tutorët e besimit ruanin njerëzit nga paudhësitë.
…M’u kujtua kjo histori kur u gjenda përballë vitrinës së një dyqani, ku në një kënd të saj shqova “Darkën e Fundit” të punuar në vaj e dru. Nga pamja e jashtme dukej që ishte një punim i vjetër, por i mbajtur mjaft mirë. E shiste një tregtar mbledhurinash. E pyeta për çmimin dhe më tha se, po të dëshiroja ta merrja, do rregulloheshim pa prishur qejf. I thashë se kisha vendosur ta blija. Ma dha për dy mijë lekë. Numërova paratë që kisha me vete dhe u gëzova pa masë kur pashë se më ndodheshin aq lekë sa më kërkoi tregtari. Ishin paratë e fundit që kisha kursyer që nga koha kur lashë punën e gazetarit. Megjithatë u lumturova së tepërmi që ajo u bë e imja. Kishte shumë gjëra që më lidhnin me atë vepër, të vjetër sa historia e njerëzimit. Në krahun tim qëndronte bashkëshortja ime, Linda. Ajo u habit me vendosmërinë që tregova për ta bërë timen tablonë. Ndoshta kishte të drejtë. Linda nuk jetonte me të kaluarën tonë. Ajo kishte hyrë në jetën time shumë kohë më vonë se nëna të jepte frymën e fundit. Kurse unë jetoja në këtë përthyerje të mundimshme të kohëve.
Nata po lëshohej si shamia e zezë e një gruaje. Bukuria e ditës po përhumbte. Ndihesha i emocionuar. Më dukej se kisha vënë në vend një premtim që kisha bërë në kohën kur nëna zinte fytyrën me duar dhe qante përpara kësaj ikone.
U kthyem në shtëpi në orët e vona të mbrëmjes. Ndihesha i lodhur. Linda po përgatiste darkën. Ndoshta do të ishte darka e fundit. Të nesërmen do të nisesha për udhë. Deti ishte egërsuar. S’më kanë trembur kurrë dallgët e detit sa ato të jetës. Të nesërmen, edhe në shtëpinë time do të mbetej një vend bosh. Nuk e di cili do të jetë ai që do të vërë kryet mbi jastëkun tim. Shumëkush mund të mendojë se jam një burrë i dorëzuar. Mbase këtu ka vend edhe për ironi. Vetë fati qenkësh ravijëzuar mbi fytyrën e mprehtë të ironisë. E vendosa tablonë e Krishtit në murin përballë. Fytyra e tij shprehte trishtim. Matanë dëgjoheshin tringëllimat e thikave. Linda po sillte darkën. Mbushi kupat me verë të kuqe dhe u ul pranë meje. Më buzëqeshi dhe më dha një të puthur. E ndieja se do më puthte. Të nesërmen do të më zgjonin herët trokitjet në portë. Vështrova Krishtin e varur mbi mur. Lëviza nga vendi. I vajta pranë. Ai kishte dy mijë vjet i mbërthyer në gozhdat e flijimit. Fati i tij ishte paracaktuar që në lindje. Kështu thuhej në shkrimet e shenjta. Të gjithë të tjerët shikonin me përdëllim fundin pagan dhe zanafillën. Përtej shtrihej udha e pashkelur. Ndihesha si një pjezës e pashkruar e legjendës. Përreth sundonte një mot i trazuar bohemësh. Lutesha dhe dënesja nën zë. Në mur shquhej hija e Lindës. Në atë pasqyrim të mugët kishte marrë trajtën e një qenieje të papërcaktuar. Më pas ajo do të ngjyente bukën në pjatën time, si dikur. Kujtime të shumta më përsilleshin në mendje. Ktheva kokën. Linda sakaq mblodhi në një shami të zhubrosur paratë e siguruara nga një i njohur i familjes, të cilat do bënin të mundur udhëtimin tim, diku, në një vend të largët, fshehur në dritëhije meridianësh, ku kryqëzohen udhët e Lindjes dhe të Perëndimit. Fëshfërimat e mbytura të kartëmonedhave e përmendën nga topitja që e kishte pushtuar. Ngriti kokën dhe më vështroi një grimë pa folur. Të dy shkëmbyem heshturazi vështrime të turbullta.
– Heshtja jote flet më shumë se ti, – thashë ngadalë duke hedhur vështrimin përhumbshëm mbi qelqet e rrahura nga të ftohtët. Fytyra e saj u zbeh, dora iu drodh dhe kartëmonedhat befas rrëshqitën dhe u shpërndanë përtueshëm mbi dyshemenë e drunjtë. Por Linda shpejt e mblodhi veten, drejtoi qafën e rënduar nga një varëse e florinjtë dhe nga kordat e tendosura i doli një zë i dridhur, teksa një tik nervor ia shprishte herë pas here tiparet e fytyrës.
– Ti do largohesh e unë do mbetem këtu, koketë dhe pre e vetvetes. E gjithë kjo është e paracaktuar të ndodhë, përderisa njeriu ka lindur i dënuar me përkohshmëri, – fjalët e fundit i gëlltiti mes frymëmarrjes së rënduar e pështymës së tharë.
U mata të përgjigjesha, por shpejt u vetëdijesova se, në fund, fjala nuk ka asnjë kuptim. Në ato çaste që rridhnin pa zhurmë ishte gati njësoj sikur t’i drejtoheshe heshtjes së ngrirë të një manekineje. Tanimë qeshë i vetëdijshëm për gjithçka: për të kaluarën, të tashmen dhe për atë çka më priste. Më pas, për ta thyer disi gjendjen e krijuar, ajo ngriti të hollat dhe më bëri shenjë të afrohesha. Ngurrova në një çast të pezullt. Vështrova “Darkën e Fundit”. Pamundësia për të ndryshuar diçka në rrjedhën e fatit më shndërrohej në kryqin që më lipsej ta mbartja mbi shpinë.
“Unë e di se kush do më tradhtojë”, shkrova nën kornizën e drunjtë, para se të hidhja krahëve mantelin e udhëtarit.
2002
