Rrapëllima e potkonjve dëgjohej shpesh në Gurinë. Pikërisht te Ferkemi i Kalit, aty ku rruga ishte krejt e gurtë, prej se mbahej mend. Ah, sa na trembte kjo rrapëllimë e fortë kur vinte n’zgabim, që ngjante si krismat e breshrit në qelqnajë. Ne ngriheshim në këmbë, vinim duart mbi vetulla të mos na pengonte dielli dhe kthenim kryet të shihnim kush ishte. Këtë e bënim vetëm për të hequr merakun, sepse e merrnim me mend se ishte Vin Jeta me kalë…
Vin Jeta jetonte në një fshat tjetër, jo larg tonit. Për çudi, asnjëherë nuk e thërrisnim vetëm me Vin, por, gjatë shqiptimit, ia bashkëngjisnim emrin dhe mbiemrin si një fjalë të vetme: Vinjeta. Ai ishte një tip karakteristik, me mustaqe të zeza e me plis të bardhë, të cilin e mbështillte pjesërisht me një shall kuq e zi. Në gjoks mbante nja tri pulla të shpërthekuara dimër e verë, ku i vërehej leshnaja si livadh. Kishte një zë të hollë e të thekshëm dhe, kur flisje me të, të tjerët mendonin se po përlahej me ty. Pushkën e mbante krahaqafë e koburen e kishte në brez, që herë-herë nuk i dallohej për shkak të palltos së gjatë.
Ne fëmijët prisnim me padurim ta takonim Vin Jetën, sepse na dukej si dikush që vinte nga përrallat. Aq më tepër donim ta shihnim nga afër kalin e tij Gjokun, të cilin Vin Jeta e kishte bërë kalavesh me dufrra e me rruza. Dorën në zemër edhe ne kishim kuaj, por të gjithë ia kishim lakmi Vin Jetës, pikërisht për Gjokun. E ai, për të satën herë, si një papagall, tregonte të njëjtën histori se si e kishte blerë fare të vogël në Panaxhyrin e Gjilanit, pastaj e kishte rritur dhe e kishte mësuar të ecte revan, por edhe të ngrihej në këmbë të prapme. Njerëzit thoshin se ai nuk po e tregonte të vërtetën lidhur me zanafillën e Gjokut. E donte shumë kalin, sa që ne fëmijët, kur ai shkonte, ia bënim njëri-tjetrit një pyetje të rimuar me ndrojtje e me zë të ulët: “A thua ky Vin Jeta mendjeshkretë, më shumë do kalin apo djalin?”.
Vin Jeta nuk kishte veç një djalë. Ai kishte katër djem, tre prej të cilëve thoshin po shkojnë rrugës së babës, veç i vogli, Neli, jo. Ai dukej ndryshe. Tre më të rriturit ishin zhvilluar, kishin lëshuar mustaqe. Shpesh dilnin me Vin Jetën për gjah. Dimër e verë shkonin me të nëpër bjeshkë andej-këndej. Prisnin dru aty ku u vinte më së lehti. Shumicën e herëve prisnin dru në malin e shtetit, i ngarkonin në qerre dhe i dërgonin në qytet t’i shisnin. Me këtë punë bëheshin “idare”, siç i thoshin një fjale.
Një ditë e pyeta babën se si guxonte të priste Vin Jeta dru në malin e shtetit. Baba u habit nga pyetja ime. Dikur, si në shaka, tha se, sipas Vin Jetës, ai mal doherë kishte qenë i gjyshit të tij, të cilin ia kishte marrë pushteti.
– Po pushkë e kobure si guxon t’i mbajë? – thashë unë.
– I ka me letër, – tha baba dhe nuk deshi ta zgjaste më shumë këtë temë.
Pasi baba nuk deshi të fliste më shumë për këtë temë, atëherë unë dialogun e vazhdova në mendjen time:
Unë: Po letrën kush ia dha?
Baba: Hyqmeti, pushteti. Država… bre!
Unë: Po ty pse nuk ta dha hyqmeti pushkën me letër, bile edhe mauzerën e gjyshit erdhën e ta morën?
Baba: Hyqmeti e di kujt ia jep letrën. Ta jep letrën, ta vesh setrën…
Unë: Domethënë, Vin Jeta i paska përzier hesapet…
Baba: Rri bre trus aty, shikoji punët e tua!
I thelluar në mendime baba më kishte thirrë nja tri a katër herë e unë as që e kisha dëgjuar.
Në ato çaste me mend kisha fluturuar andej-këndej. Sikur kisha hipur mbi Gjokun e Vin Jetës dhe po e godisja me thembra. Për një çast, Gjoku u bë me flatra dhe nisi të fluturonte. Atëherë më ra ndërmend Pegasi, kali nga mitologjia… I shtrëngova duart fort sikur mbahesha për jelet e tij… Nga ky vegim më ndau baba, i cili më pyeti: “A je mirë? Çka po i bën duart grusht? Unë vetëm nxora ajrin nga brenda, shfryva thellë dhe dola në oborr. Me vete thashë: “Po ç’dreq fëmijë jam unë, që më lodhin këto gjëra kaq shumë?!”.
Ditët kalonin, po Vin Jetën nuk mund ta harroja. Herë e kujtoja si një ëndërr të trishtuar, herë si një mister, që vazhdimisht të ngacmon e s’të lë të qetë. Dëshiroja të dija se pse ishte i lidhur aq shumë me kalin e tij Gjokun.
Një mbrëmje fillimvjeshte, sapo dielli kishte perënduar pas majës së Sukës dhe hëna ishte shfaqur në anë tjetër mbi Kodrën e Luleve, qentë ia nisën të lehnin me zë të thekshëm. Unë dola vrap në dritare të shtëpisë andej kah dukej Ara e Livadhit dhe atje poshtë pashë një hije që vinte përpjetë, me një fener në dorë, që e luante herë andej e herë këndej. Gjatë lëvizjes së dorës drita herë gati fikej e herë rritej, dhe njeriu që ngjitej livadhit dukej si një xixëllonjë e madhe. E mora me mend: ishte Ban Suka.
Ban Suka vinte shpesh te ne. Ai jetonte në kodrën përballë, në Sukë. Na ndante lumi Llapushë, i cili shpesh dinte të fryhej e të gjëmonte ose mbulohej nga një mjegull e dendur. Varej prej motit. Bani jetonte në një kasolle, me gruan, vajzën dhe dy djemtë. I rriste do mëza e i bënte kuaj, të cilët edhe i stërviste të ecnin “revan”, siç thoshte ai. Por, për dallim nga Vin Jeta, ky i mbante kuajt pesë-gjashtë muaj dhe pastaj i shiste. Bënte njëfarë tregtie me ta. Vinjeta, jo! Ai i kishte disa kuaj të tjerë, ata edhe mund t’i shiste, por Gjokun thoshte: kurrë!
Sa herë ia përmendnim Banit Gjokun e Vin Jetës, ai nga sikleti hiqte plisin, kruante kryet dhe e vendoste përsëri. Pastaj fillonte t’i lavdëronte kuajt e vet. Baba e kishte hetuar se ne këtë e bënim qëllimisht që ta xekërronim Banin dhe shpesh na tërhiqte vërejtjen.
“Sonte”, mendova, “duhet të jem më i kujdesshëm”.
Bani, sapo hyri brenda, u ul këmbëkryq në shilte e nisi të mbështillte një duhan kaçak. Pa e pyetur askush, hop e drejt llafin e kuajve. E hante në bark po të mos fliste për ta. Ia nisi lloj-lloj historish për kuajt. I përmendte edhe do emra njerëzish, të cilët unë nuk i njihja. Baba e shikonte drejt në sy kah fliste. Herë-herë ia bënte me krye e ndonjëherë fliste diçka vetëm sa për t’u dukur se po e dëgjonte.
Dikur, Bani bërtiti:
– Unë nuk jam si Vin Jeta!
– Pse, çka është ai? – nuk u durova unë.
– Ai është Kalë i drunjtë. Kalë i drunjtë, de.
– Nuk po të kuptoj, për çfarë e ke fjalën?
– Kalë i drunjtë, si Kali i Trojës. Kur të rritesh e merr vesh, – ma ktheu Bani.
S’kisha nevojë të rritesha për të kuptuar domethënien e Kalit të Trojës. E kishim mësuar në shkollë. Desha t’ia thosha këtë Banit, po baba më shikoi mrrolshëm. Ngrysi vetullat, m’i nguliti sytë si një skifter dhe ma dha një shenjë me kokë. Ajo shenjë donte të thoshte: “Dil në dhomën tjetër. Shpejt, pa e zgjatur më shumë!”.
Unë u ngrita dhe, pa bërë zë, dola. Në dhomën tjetër, një stufë nga teneqja ishte e ndezur dhe bubullonte. Me vete thashë: “Shko bre në dreq të mallkuar ti Ban Suka me Vin Jetën e me gjithë ata kuaj të shkretë!”.
I shtrirë në shilte, duke menduar, më kishte zënë gjumi dhe, si kurrë ndonjëherë tjetër, kisha parë tri ëndrra…
Ëndrra e parë
Vinjeta shkon në qytet. E lidh kalin si zakonisht te Bliri afër tregut. Nxjerr nga duqit një grumbull tërfojë e ia hedh kalit përpara. Kali tërfatë, kasdisë me këmbë dhe ia nisë ta hajë tërfojën. Vin Jetës i duket e pazakontë sjellja e Gjokut. Hyn në kafenë përballë, porosit një kafe. Pallton e vë në varëse, me qëllim që t’i duket koburja. Kishte nisur të errësohej. Jashtë një si hije afrohet ngat Gjokut, ia stërpik tërfojën dhe ikën pa u hetuar. Gjoku i merr erë. Njëherë ndalet, e ngre kokën përpjetë, hingëllon. Del Vin Jeta te dera e kafesë. Asgjë nuk sheh. Kthehet brenda. Vazhdon të pijë kafen. Gjoku vazhdon të hajë tërfojën. Dikur nis e hingëllon. Ngrihet në këmbë të para. Pastaj nuk shkon gjatë e plandoset përtokë. I zbardhë sytë. Bëhet tollovi e madhe.
Më del gjumi… Dukem i trishtuar. “Uh, paska qenë ëndërr, ta hajë dreqi!”, mendoj dhe rrotullohem herë në njërin krah, herë në krahun tjetër. Dikur më mashtron sërish gjumi…
Ëndrra e dytë
Vin Jeta po kthehet nga qyteti. E nget Gjokun nëpër Llapushë. Ujit të lumit i shkojnë stërpikat thik përpjetë. Ushtojnë brigjet nga vrapi i kalit. Vin Jeta herë-herë lëshon një zë të thekshëm si sorra në lis. Atëherë kali i jep hov, thua se do të fluturojë. Zemra mal i bëhet Vin Jetës. Kur arrin afër Kroit të Kopilit, kali e ndal vrapin. Vin Jeta ia lëmon qafën dhe e puth në rrajë të veshit, aty te shenja e kuqe. Gjoku, me këmbët e para të ngritura përpjetë, lëshon një hingëllimë të dhimbshme. Diçka si në legjendë. Një shigjetë vjen nga Guri i Zi e i futet në trup. Gjokun nuk e mbajnë këmbët, bie në tokë e Vin Jetën e përplas tej… Ai nxjerr koburen dhe gjuan në drejtim të panjohur.
Krisma e kobures ma nxjerr gjumin… Sërish e kuptoj që është ëndërr. Pi pak ujë dhe shtrihem në shilte. Diçka si dridhje ma përshkon trupin. Nga dhoma tjetër dëgjohet zëri i Ban Sukës, i cili sigurisht ende ishte duke rrëfyer për kuaj, për dhi, për lopë, për qen e kushedi për çka tjetër.
Ëndrra e tretë
Vin Jeta ecën Sukës përpjetë. Gjokun e mban për frerë. Ecën pak, pastaj ndalet. Shikon andej-këndej, sikur pret të ndodhë diçka. Edhe Gjoku herë-herë e ngre kokën duke tërfatur. Kur arrijnë te Lugu i Thive, një ujk me dhëmbë të mprehtë hidhet nga stomi e kafshon Gjokun në qafë. Bëhet hallakamë. Gjoku hidhet përpjetë e i shpëton Vin Jetës nga dora. Ujku përplaset për Vin Jetën dhe do ta kafshojë. Vin Jeta e kap me njërën dorë për nofullën e poshtme e me tjetrën për nofullën e epërme. Ia shqyen gojën ujkut. Ulërima e tij dridh bjeshkën… Ban Suka, më tej, shikon e qesh. Zgërdhihet!
Djersë të ftohta më kaplojnë ballin. Ulem në shilte krejt i hutuar. I fus në koftor edhe nja tre-katër copë dru. Nga ëndrrat koka më është bërë mjegullnajë. Ngrihem ngadalë e shikoj nga dritarja. Ban Suka tashmë kishte arritur në fund të Arës së Livadhit. Fenerin e lëvizte herë andej e herë këndej. Dukej si një xixëllonjë e madhe, që po ikte në pakthim…
“Ditëve në vijim”, mendova, “diçka do të ndodhë…”.
Nuk kishin kaluar as disa javë, kur e takova Nelin, djalin e vogël të Vin Jetës. Dukej i pikëlluar. Diçka kishte. Dikur më tregoi: Vin Jeta ishte sëmurë. Shumë sëmurë. Nuk e kishte gjatë. Lotët i shkonin rrëke fytyrës. As unë nuk e pyeta më shumë. M’u dhimbs. Neli ishte pika e djalit. Kishte krejt tjetër karakter nga babai dhe vëllezërit e tij.
Vërtet, nuk shkoi shumë kohë dhe Vin Jeta vdiq prej një sëmundjeje të mistershme, siç thanë. Me siguri, për vdekjen e tij, përveç njerëzve të familjes e dashamirëve të tjerë, edhe Gjoku do të jetë mërzitur shumë. Si zakonisht, pas vdekjes, edhe për Vin Jetën nisën të qarkullonin si kurrë më parë lloj-lloj rrëfimesh për jetën e tij, për armët që bartte, për një dashnore diku në qytet, për kalin e tij, Gjokun, etj. Nisi të bëhej një mjegullnajë, ku vështirë se do të mund të dihej cila ishte e vërteta.
Vetëm një gjë më në fund u sqarua: puna e Gjokut!
Neli, thonë, e mori kalin për frerë e mësyu shtëpinë e Ban Sukës. Kur doli atje, u ulën në lëndinë dhe biseduan shtruar. Bani nisi t’i rrëfente se si para pesë vjetësh e kishte blerë një mëz në Panaxhyrin e Gjilanit. Disi i ishte dukur më i veçantë. Njëzet orë i kishte bërë këmbë deri sa kishte ardhur në shtëpi. Pastaj mëzi kishte filluar të rritej e të harlisej. Lodronte e vraponte arave, kalonte Llapushën e kthehej me një frymë sërish në shtëpi. Një mbrëmje nuk u kthye! Humbi pa shenjë pa dokë. Njerëzit thoshin se e kishin parë të ikte pa cak, si i çmendur. Bani, vazhdonte të fliste me zërin që i dridhej: “Disa ditë pyeta andej e këndej, e kërkova poshtë e përpjetë nëpër Sukë, por kot. Dikur hoqa dorë. Me vete thashë se kishin ngrënë egërsirat natën…”.
Neli dëgjonte me vëmendje. Në kokë nisi të xhironte “filmin e tij”.
– Mazin nuk e harrova asnjëherë, – tha Bani. – Parasysh më dilte shenja e kuqe në rrajë të veshit të djathtë. Një ditë kur e pashë Gjokun në treg, lidhur për bliri, ia hetova shenjën në rrajë të veshit. Lëkura m’u rrëqeth. Sytë m’u mbushën lot. Bëra be me vete: ky është mëzi im! Nuk dija ç’të bëja. Mendo e mendo, vendosa të heshtja. Kush do t’ia besonte një gjë të tillë Ban fukarasë, o Nel? Aq më tepër kur bëhej fjalë për babën tënd, Vin Jetën, i cili vazhdimisht kishte thënë se mëzin e kishte blerë në Panaxhyrin e Gjilanit.
Pastaj Bani u ndal. Shikimin e nguliti atje përtej, te Kodra e Luleve.
Neli, që rrinte ulur afër tij, nisi të kujtonte kohën kur mëzi kishte ardhur atë natë në oborr. Hëna si një pogaçe ishte varur në qiell dhe kishte lëshuar një dritë të mistershme. Të gjithë të tjerët kishin flinin. Vin Jeta rrinte i vetëm tek oxhaku dhe tymoste. I kishte shpërndarë mendtë andej-këndej. Neli, edhe pse në shtrat, kishte kapsallisur sytë tavanit, se nuk kishte pikë gjumi. Kur kishte dalë Vin Jeta në oborr, Neli ishte ngritur dhe kishte parë nga dritarja. E kishte mahnitur një mëz i huaj te dera e ahurit, që i shkëlqenin qimet e bardha nëpër dritën e hënës. I ishte dukur i veçantë. Pastaj kishte rënë në shtrat. Vin Jeta e kishte marrë mëzin dhe e kishte futur në ahur. Një kohë të gjatë nuk e kishte nxjerr jashtë. Derisa kishte ardhur koha e Panaxhyrit. Me vete kishte nisur të besonte se Zoti ia kishte dërguar këtë mëz të mrekullueshëm dhe nisi ta donte shumë.
Atëherë, njësoj si Vin Jeta, kishte menduar edhe Neli. Megjithatë, me kalimin e kohës, kishte filluar të dyshonte në bindjen se “Zoti e kishte dërguar”, por këtë nuk kishte guxuar t’ia thoshte Vin Jetës. Po tash jo. Ishte bindur nga fjalët e Banit, prandaj veproi si burrat: ia la Gjokun Banit e u mor ngrykë.
Njerëzit e kishin parë Nelin duke zbritur Sukës në këmbë. Dikush, që e kishte takuar afër Llapushës, thoshte se faqeve lotët i shkonin rrëke. Askush nuk e dinte në po qante për shpirtin e Vin Jetës apo për Gjokun. Ndoshta për të dy.
