Çdo prag mesditeje, Rozhi kalonte para portës sonë, ndalonte pak pranë shtyllës së shtrembër dhe i fliste gjyshes te gardhi, t’i tregonte ndonjë përrallë. Kjo ndodhte çdo ditë, vazhdimisht, qoftë shi, qoftë mot i mirë, dimër apo verë, sikur historitë e saj të ishin të pafundme, me një burim të fshehtë që nuk thahej kurrë. Në fakt, Rozhi thoshte gjithmonë të njëjtat ndodhi të çuditshme, për ca sy vezullues e dorë të ngrohtë dhe, para se të ikte, varte në gardh një tufë barishtesh të këputura në rrugë, për të cilat gjyshja më urdhëronte t’i merrja e t’i flakja mbrapa shtëpisë. Atëherë nuk e dija se cili mund të qe sekreti i jetës së saj. Nuk e kuptoja gjithë atë dashuri të madhe për njerëzit, ç’ishte ajo që e bënte të lumtur sa t’i ofronte buzagazin kujtdo me të cilin fliste. Nuk kuptoja gjithashtu pse këta, sapo ndaheshin me të, tek e ndiqnin të largohej, tundin kokën e qeshnin me shpoti. Rozhi ishte gruaja më e qetë e më qesharake që kam njohur ndonjëherë. Shumë më vonë i mësova vështirësitë që pat kaluar, vuajtjet që hoqi mbi kurriz. Kurse qetësinë e kish si për të mbuluar dhimbjet e dashurisë së paplotësuar.
∗∗∗
Rozhi, me emrin Rozalia në dokumente, ishte vajza e vogël e Mikloshit, farkëtarit të vjetër, që kishte shtëpinë në fund të luginës. Plaku bënte farkëtarin më tepër kur dikujt i duheshin patkonj për kuajt, pyka apo hallka metalike për zinxhirin me të cilin mbartnin drutë nga pylli. Kështu e nxirrte bukën e gojës, ndryshe nga banorët e tjerë të Luginës së Bardhë, që punonin në minierë. “Kishlani, kishlani!” (vogëlushe, vogëlushe), i thërriste Rozhit teksa linte oborrin për t’u trazuar me tufën e fëmijëve. Nuk e humbte nga sytë, ishte gjithmonë pas saj, kudo; vetëm atë kishte, qëkur e shoqja dhe fëmijët e tjerë u mbytën një pranverë, kur shirat ia rrafshuan shtëpinë. S’e linte të largohej nga sheshi i kufizuar me akacie, kujdesej për çdo hap që hidhte, ngado shihte rreziqe që mund t’i kanoseshin së bijës. Rozhi u rrit e trembur, e ndrojtur dhe vetëm kur mbushi moshën e martesës kuptoi se, sado të shkonin vitet, do të mbetej gjithmonë një vajzë e vogël, e pafuqishme, siç e shihte i ati. I cili nuk donte t’ia jepte askujt. “Kishlani” i mbeti emri në fshat, vetëm gjyshja e quajti Rozhi, në kujtim të nënës së saj, që quhej Rozalia. “Kishlani, Kishlani”, i thërrisnin dhe fëmijët që e ngacmonin sapo dilte në rrugë. Dhe sidomos vitet e fundit, kur ëndërronte atë që do ta merrte e ndihej krenare për dasmën e saj të ardhshme.
∗∗∗
Djaloshi i parë me të cilin Rozhi ra në dashuri ishte Ianosh. E takoi një fund dimri, kur erdhi tek i ati për të mbathur kalin. I gjatë, i hollë e me një palë mustaqe të verdha. E pëlqeu shumë, sapo e pa. U magjeps pas syve të tij të gjelbër, mjaftonte t’i shihte sikur dhe njëherë të vetme e tronditej. Sado ta kërcënonte i ati me vetullat e rrudhura, nuk ia ndante vështrimin. Nuk gjente qetësi, derisa e takoi një ditë në rrugën për në dyqanin e fshatit. Sikur Rozhi të ishte ende gjallë, do të na tregonte se si e ndoqi në të fshehtë për ditë të tëra dhe i doli para vetëm kur ishte e sigurt se nuk kishte njeri pranë. E askush s’do ta kallëzonte te farkëtari inatçor. Por Rozhi ka kohë që prehet në kodrën e lajthive dhe vetëm përrallat i ngelën nga pas. Ato që vinte çdo ditë t’ia tregonte gjyshes sime. E ne s’na ngelet veçse t’i rikujtojmë e thurim historinë e sikletshme të dy të rinjve, që u deshën këtu e gjysmë shekulli më parë.
Kur e pa përballë, nuk mundi t’i flasë, thjesht i erdhi për të qeshur, pa ndonjë arsye të veçantë. Asaj, ndërkaq, i ra përtokë lulja që mbante në dorë dhe të dy nxituan kush ta merrte i pari. U përplasën kokë më kokë, në sy u shkreptinë ca si yje të gjelbër. Më pas ai do i rregullonte i hutuar jakën e bluzës, kurse ajo bëri mbrapa e tmerruar, si ta kishte pickuar gjarpri. Në takimin e parë nuk ndodhi asgjë më shumë se kaq, megjithatë dikush i pa dhe u duk në kovaçhanë, duke e bërë të atin të bërtiste si i çmendur. Herën e dytë ata u takuan në treg dhe vetëm sa sodisnin njëri-tjetrin, pa guxuar të afroheshin. Nuk ishin vetëm, kishte plot të njohur përreth. Heshtnin, por sytë thoshin edhe më shumë se fjalët. Për aq kohë sa bëri në fshat, Ianoshi i qëndroi larg, i trembur dhe nga kërcënimi i plakut Miklosh se nuk do t’ia jepte kurrë për grua Rozhin, sado toka e pasuri të kishte. Më pas erdhi lufta, ai u nis për në front dhe nuk u kthye më. Kur mori vesh për vdekjen e tij, Rozhi mblodhi një dorë bar të freskët dhe e lidhi në shtyllën e portës. Për ditë me radhë, e gjelbra nën diell i kujtonte sytë e tij. Kur u tha plotësisht vuri tjetër, më pas përsëri; i kapte te doreza e derës. Vinte e hiqte çdo dy-tri ditë, kështu mbante gjallë kujtimin e tij, gjelbërimin e përjetshëm të ca syve të dashur.
∗∗∗
Quhej Françisk, por njerëzit e thërrisnin shkurt Feri. Ky nuk i ngjante aspak Ianoshit, veç kishte diçka në sjelljen e tij, që e bëri Rozhin ta ndiqte për ditë të tëra rrugëve e shtigjeve të fshatit. Fshihej pas gardheve, shkurreve prej jargavani, rrëshqiste mbrapa gëmushave, shtëpive e koteceve të shumtë, nëpër gjurmët e tij, u bë shtojca e Ferit. Kur ai kuptoi ç’po ndodhte, ishte mesi i verës, bari qe kositur e hijet e mbrëmjes po zgjateshin. “Nuk është për ty!”, i bërtiti farkëtari Miklosh, pasi e rrahu dhe i shkuli nga flokët kurorat me të cilat stolisej si nuse, që në mëngjes. “Nuk është për ty, është një i varfër, që nuk ka nga e zënë as qentë!”, shtonte përpara se ta kyçte në bodrum për disa orë, që t’i vinin mendtë. Atë verë, Rozhi fjeti më shumë në bodrum dhe nuk e di si bënte, por sa herë që arrinte të shpëtonte nga sytë vigjilentë të farkëtarit, dukej se mëdyshej ç’rrugë fshati të ndiqte për të parë Ferin. Zgjidhte vendet ku punonte, me shpresën se do ta haste nga çasti në çast. Shpesh ulej mbi ndonjë gurë a trung dhe priste sa të mbaronte punën. E shihte duke punuar, duke lëvizur, pa thënë asgjë. Ia ngulte sytë duarve të tij të forta, duar burri, dhe një si magji e ëmbël e trulloste. Trishtohej kur Feri e vështronte gjithë mëshirë dhe e dërgonte në shtëpi. Djaloshi u trembej kërcënimeve të farkëtarit dhe nuk guxonte të bënte atë që Rozhi, bari, gjethet, hijet e mbrëmjes, era apo ca pëshpëritje të pacipa i kërkonin.
∗∗∗
Ndërkohë, Feri u zhduk nga fshati dhe askush s’dinte të thoshte nga vajti. Rozhi e kërkoi kudo, edhe kur i ftohti i dimrit ngriu botën e acari i dimrit u shtri gjithandej. Gjethet e mbuluara nga bryma shkëlqenin, gurët e zbardhur shkëlqenin, bari i ngrirë shkëlqente, gjithçka i kujtonte vështrimin e errët, depërtues e vezullues të syve të Ferit. I dilnin para kudo ku shihte, s’lodhej së kërkuari, derisa i ati e mbyllte në bodrumin e kovaçhanës. Në fshat i doli nami se ishte çmendur dhe njerëzit e shikonin gjithë mëshirë, përzier me frikë. Farkëtari nuk ndihej fajtor për asgjë. Sipas tij, gjithçka që bëri ishte të mbronte të bijën nga rreziqet dhe t’i gjente burrin e duhur. Nuk i shkonte kurrë ndërmend se po e shkatërronte vajzën. Kur erdhi sërish pranvera, Rozhi doli nga shtëpia fare e dobët, kockë e lëkurë, por dhe me një vezullim më të mprehtë në sy. Si duke kërkuar te çdo mashkull që ndeshte rrugës dhëndrin e mundshëm. Për ca kohë iu qep Petritit, mullixhiut, dhe, pas martesës së tij, nuk iu nda Gicës, djalit të vogël të një vejusheje. Përndjekjeve të saj nuk u shpëtoi as Maksan, djali i fortë i Stankut, apo Mitru, i cili u martua më vonë me një grua që i dha shtatë vajza. Vetëm kur farkëtari vdiq, Rozhi ndjeu se më në fund ishte e lirë të martohej sipas qejfit të vet. Kështu që çdo ditë përgatitej për dasmën, vendoste kurora lulesh në flokë dhe bridhte rrugëve për të takuar të dashurin e saj. Herë i dukej se e shihte pas një shkurreje me bozhure, herë të tjera i gjente gjurmët e tij midis kumbullave të kopshtit e herë mbërrinte te porta jonë, ku i bëhej se gjente ngjyrën e zbehtë të barit të vyshkur në diell. Atëherë ajo lumturohej dhe i tregonte gjyshes sime, duke buzëqeshur plot shkëlqim, për një burrë që e mbajti për një kohë të gjatë prej dore, pa ia ndarë sytë që vezullonin.
Përktheu nga rumanishtja: Oana Glasu
(Shkëputur nga libri “Vajza e pyllit”, Klubi i Poezisë, 2022)
