Në Valetë mbërritëm kur mbrëmja u shtri në gjithë qytetin.
“Welcome in Malta!”, na uruan nga qendra e zërit të avionit, sapo ai ndali.
Pa dalë nga aeroporti, unë dhe Meri, ime shoqe, i hipëm makinës me qira, vumë në GPS adresën e hotelit ku kishim rezervuar për dhjetë ditë dhe u nisëm. Pas gjysmë ore mbërritëm në parkingun e hotelit. Nxorëm valixhet dhe…
Po çanta e zezë e shpinës?!
Kontrolluam makinën cep e më cep. Asgjë. U alarmuam. Në atë çantë kishim pasaportat, ca dokumente të rëndësishme e gjithçka tjetër me vlerë. Humbja e saj na e kthente botën përmbys në një farë mënyre. Ndeza një cigare dhe vrava mendjen. U mundova t’i ktheja pas, si shiritin e një kasete VHS, të gjitha lëvizjet tona deri aty. E vetmja mundësi ish ta kishim harruar kur ndaluam për të pirë kafe e cigare buzë një trotuari, në errësirë. Udhëtonim nga Toronto, ku jetojmë prej shumë vitesh, dhe vonesa në Frankfurt na kish telikosur; i kish kaluar kufijtë e lodhjes fizike. Kjo edhe na kish hutuar disi.
I hipëm makinës sërish ta kërkonim, por hajde ta gjeje me saktësi se ku kishim kaluar nëpër ato rrugë të ngushta, me lëvizje në drejtim të kundërt e me timon në të djathtë.
Të dëshpëruar e në kaos, menduam të lajmëronim Toronton. E bëmë, por fiks dhjetë minuta më pas, telefoni im cinxëriti:
– Përshëndetje! Zoti Verli?
– Po
– Ju flas nga recepsioni i hotelit. Dy oficerë policie po ju presin në holl. Jeni larg?
– Për dy minuta jemi aty, – u hodha përpjetë nga gëzimi, duke e falënderuar me shpirt atë orë të mbarë; me siguri e kishin gjetur çantën.
Fakti që vendi ish pushtuar nga festimet disaditore për Pavarësinë e Maltës, kish rritur edhe gatishmërinë dhe vigjilencën e policisë malteze.
U kthyem mbrapsht dhe frymën e mbajtëm drejt e në hollin e hotelit, ku na prisnin oficerët shtatlartë. Njëri prej tyre shtrëngonte në gjoks, si gjënë më të shtrenjtë, çantën e zezë të Merit:
– Kjo duhet të jetë çanta juaj, zonjë!
– Po. Faleminderit shumë!
– Ju jemi shumë mirënjohës! Çfarë mund të bëjmë për ju, si t’jua shpërblejmë? – ndërhyra unë i entuziazmuar.
– Bëmë vetëm detyrën. Pushime të mbara! – dhe përmes hyrjes kryesore u drejtuan për nga makina e policisë.
Të kënaqur po aq sa edhe të lodhur, u ngjitëm në dhomë dhe u plasëm në krevat, duke e fikur trurin komplet.
***
Lidhja ime me Maltën nisi që kur isha pesë vjeç, kur pullat e saj ishin të zakonshme në Shqipëri. Atëherë fillova edhe koleksionin tim të parë si filaterist. Më pas, në marrëdhënien tonë hynë filmat, Homeri dhe karriera e dy shqiptarëve në Urdhrin e Tempullarëve. Njëri mbaj mend që ishte nga Ulqini.
Nga këto mendime më shkëputi zilja e telefonit. Nga recepsioni na lajmëruan se për pesëmbëdhjetë minuta do mbyllej shërbimi i mëngjesit. Zbritëm shpejt e shpejt, hëngrëm, ndërsa kafen preferuam ta shijonim në ballkon.
Para nesh shtrihej Mesdheu, blu, i pastër dhe gjithë dritë. Vetëm Kamyja në ditarët e tij e përshkruan saktësisht këtë ndjenjë kaq familjare për mua: “Në det, në det, vetëm deti më çlodh”.
Menjëherë e ndjeva në lëkurë se ky ishte uji im, njësoj si Joni, më i trashë se i oqeaneve, qoftë i Atlantikut, qoftë i Paqësorit.
E ndjente vetë lëkura, apo ashtu më dukej?!
Mbrëmja u derdh e bukur mbi qytetin e Valetës, por, nga lodhja e akumuluar nga udhëtimi i gjatë dhe gjithë dita me diell e shtatorit, vendosëm të dilnim nëpër qytet nga darka vonë.
Valeta… Rrugë të ngushta me kalldrëme, njerëz mesdhetarë, zhurmë, pak rrëmujë bregdetare, tavolina jashtë lokaleve të mbushura plot, gjuhë e panjohur!
– Dua një akullore, – tha Meri.
Hymë në ëmbëltoren e parë që na kapi syri.
– Nuk ka, se… – tha vajza pas banakut dhe u skuq pa e mbaruar fjalën.
– Atëherë na zgjidh një ëmbëlsirë tipike malteze.
– Në rregull, – sikur u gjallërua.
– Ti je shqiptare!? – e pyeti Meri, me një nuhatje të fortë dhe njohuri të thella në antropologji.
– Po… edhe ju shqiptarë, apo dini shqip?!
– Ti je nga veriu i Shqipërisë, – i thashë i sigurt.
– Po, nga Oroshi, – qeshi dhe u skuq sërish vajza.
– Po me kullën ç`patën që e dogjën?! – nuk m’u durua pa e ngacmuar.
– Uaaa, nga e di ti? – më pyeti me habi të madhe. – Para dhjetë vjetësh na u dogj aksidentalisht.
– Punoj për FBI-në, – qesha. – Por jo moj vajzë, e kisha për kullën e Gjon Marka Gjonit, që dogjën partizanët në Orosh, në një mijë e nëntëqind e dyzet e katrën, por ti ndoshta s’e di, se je e re…
Vajzës simpatike nuk ia nda e purpurta në fytyrë. Një valë kënaqësie që u takuam në atë vend të huaj, për të cilin kisha lexuar shumë gjithë jetën, na përfshiu të treve.
I uruam të mira dhe kërkova faturën.
– Jo, jo, jo, – nxitoi e reja. – I keni nga unë.
Insistova dhe pagova, duke i lënë edhe një bakshish goxha të majmë, jo vetëm se ishte shqiptare, por edhe sepse kisha kohë pa parë vajza që skuqen kur flasin.
Edhe në hotel, tek pjesa e restorantit, ku asistonin kuzhinierë që gatuanin në çast vezë e peshk, dëgjova të flitej shqip. Shumë të zënë me punë, nuk i ngacmova, por u kujtova se dy të njohurit e mi jetonin në Maltë, ku edhe kishin studiuar për diplomaci pas viteve nëntëdhjetë.
Ah, po Renato?! Saldatori nga Vlora, sajoi një trap me disa fuçi, i lidhi me hekura të salduara dhe në një mijë e nëntëqind e nëntëdhjetë e njëshin, me tre shokë u nisën me det për në Itali. Pa busull, me pak ushqime dhe secili me nga një bidon me ujë. Uji u mbaroi, dielli i dogji dhe gjysmë të zalisur i dalloi një anije me turistë. I mori dhe i zbriti në portin më të afërt: Valeta; rrymat detare i kishin degdisur në Maltë. Një javë në spital me serume dhe shpëtuan. Pastaj i nisën Valeta-Romë-Tiranë; seria shtesë e aventurave të Uliksit përfundoi në Vlorë me taksi.
***
Pas shtatë djemve, Marina, gjyshja ime nga babai, vajzën e quajti Pelagia (e detit). Ajo u largua e fundit para tre vjetësh. Ku nuk e kërkova kandilin shndritës, Pelagia Noctiluca (deti që ndriçon natën): në San Diego, Los Anxhelos, Barbados, Havana, Sarandë, Marmara e Bermuda, kudo ku mund të gjendej, por nuk e hasa askund. I kisha humbur shpresat se mund ta gjeja një ditë, por ja që Malta do të ma gëzonte zemrën.
Mbrëmja ra e ngrohtë në atë gji të vogël pranë Valetës, ku vendosëm të hanim darkë. Në të djathtë, valët përplaseshin me muret e një kalaje të vjetër, ndërsa ne u ulëm në të majtë. Ajri ngopur me aromën e detit, shpohej nga tingujt e Santanës.
“Hëna mbi det ndriçon nga dashuria”, thoshte kënga që po dëgjoja. “Et le miracle ce produi/ Dhe mrekullia ndodhi”, thotë një legjendë franceze.
– Eja, eja të shkojmë tek ai breg! – e ftova tepër entuziast Merin. – Po s’e gjeta sonte Pelagian, s’do e takoj kurrë. Shih çfarë nate! Deti ndriçon së brendshmi.
Jam me fat që ndaj të njëjtat pasione dhe dëshira me Merin, e cila më ndoqi nga pas pa asnjë mëdyshje. Dhe u ndjeva dyfish fatlum; legjenda franceze po frynte erë në velat e mia: një familje e madhe Pelagia Noctiluca, me dhjetëra anëtarë, që ndriçonin herë pas here, dukej sikur po na prisnin pikërisht neve.
Zhyta këmbët në det, ndërkohë që bëja gati aparatin për foto, dhe m’u duk sikur ndriçimi përreth u shtua. Nuk janë reflekset e dritave të bregut, por biolumineshenca e kandilave të veçantë, që shtohet kur ndjejnë kërcënim. Dhe kërcënimi isha unë. I fotografova i mrekulluar, por pa humbur ndjesinë e përjetimit. Asgjë e fiksuar në foto nuk e ka magjinë e vërtetë të natyrës, aq më tepër që unë jam edhe një fotograf i pazoti. Harmonia dhe bukuria e botës bëhet e jona në çaste të tilla; nuk je thjesht spektator, por pjesë e saj.
Edhe pse e dija që Pelagia të djeg në kontakt me lëkurën, madje mund të shkaktojë paralizë të pjesshme për tri-katër ditë deri në një javë, nuk u stepa aspak. Aq e fortë ishte shtytja. Dhe isha vërtet me fat atë natë; nuk ndodhi ajo që mendova, ndryshe nga ç’do të përjetonte Meri dy ditë më vonë, në një ishull tjetër të arkipelagut.
***
Dielli na shoqëroi përgjatë dhjetë ditëve me pushime. Kudo ku shkuam e hodhëm sytë, pamë ullinj dhe frangofiq (fiq deti). Iu gëzova pa masë; fiqtë e detit jo vetëm që janë nga më të preferuarit e mi, por më sjellin pranë aromë fëmijërie dhe Sarande, ku që i vogël i mblidhja vetë ose i blija te çunat që i shisnin në plazh. Nuk më mungojnë as në Kanada, e cila i importon nga Florida, por, ndonëse një dollar kokrra, nuk e kanë shijen e atyre të vendit tim. Ky frutë me gjemba, që lidhet në ca si kaktuse, çahet me thikë e me pirun e i merret zemra. Malta ishte e mbushur përplot me këto fruta ekzotike, por nuk mund të mos trullosesha nga habita që në kuzhinat e hoteleve dhe restoranteve nuk e gjeje askund. Asnjë kokërr për be. Dukej si molla e Evës, ndonëse plazhet dhe hotelet ishin të rrethuara me këto lloje kaktusesh.
Pas dy orë plazhi dhe mendimesh të tilla, u nisëm për në qendër të Valetës.
I kisha dhënë fjalën një mikut tim, që i vlerësonte shumë Rembrandin e Karavaxhion, se do filmoja një pikturë të këtij të fundit, që ndodhej në katedralen kryesore të qytetit.
Sapo parkuam makinën, na u afrua një pajton me kalë. Të etur për të parë sa më shumë nga qyteti, e refuzuam e preferuam më mirë të ecnim në këmbë.
Mure mbrojtëse kështjellash, koleksion spirancash gjigante, muzikë në kupë të qiellit, marshe, himne, altoparlantë… Zot, na ruaj, sikur po riluhej “Fanfan Tulipan” në festë.
Sakaq hymë në një rrugë mesjetare: e ngushtë, me kalldrëm, ndërtesa të vjetra të banuara, të pastra. Pothuajse të gjitha rrugët ishin të tilla. Në çdo banesë vije re ca tabelëza me emra të vjetër, si emërtime rrugicash: “Shtëpia e tri motrave virgjëresha”, “Shtëpia e kontit…”, “Konti X me vëllezërit”, “La casa del gamarina”… Ou, po kjo?! “Shtëpia e kërriçit” çuditërisht ishte shumë elegante, me një arkitekturë të bukur. Binte era Konti Monte Kristo!
Po i afroheshim qendrës. Përpara na u shfaqën tavolina druri anash rrugës me kalldrëm, në gjithë gjerësinë e saj, mbushur përplot me njerëz të qetë e të gëzuar. Instrumentistët me fizarmonika, violina e kitara luanin muzikë të vjetër, por që i shkonte asaj atmosfere.
21 Shtator.
Dita e Pavarësisë së Maltës. Ndjeja një farë gëzimi të brendshëm që ndodhesha aty, në atë ditë feste. Më kishin lënë mbresë të veçantë dhe nuk i harroja fjalët e Shkëlqesisë së tij, zotit Evarist Bartolos, kur e uroi Kosovën për vitin e trembëdhjetë të pavarësisë. Dhe i kisha zgjedhur enkas ato ditë pushimi, që të bëhesha pjesë e festimeve. Si një lloj “shpagimi”. Ndihesha si në borxh.
Dhe ja, isha në zemër të festës. Le të dëgjoheshin marshet e bandave; muzikë, verë dhe të shtënat e topave pesëqind vjeçarë, që dalloheshin poshtë meje!
Urimin e tij, zoti Bartolos, pasi përmendi vargjet e Ali Podrimes, e mbylli me: “Long live Kosova!”.
Unë e fillova festën me: “Long live Malta!”.
***
E futëm makinën në traget dhe drejt e në ishullin Gozos. Atje është shpella e Uliksit, ku Kalipso mbajti për shtatë vjet udhëtarin e famshëm.
I bukur, i bukur deti dhe shkëmbinjtë porozë gëlqerorë, mbushur me fosile. Një katedrale elegante na u shfaq, më tutje një teatër klasik e, mbi një kodër, një kështjellë mbi pesëqind vjeçare. Brenda saj burgje, tunele, kisha, gjykata, rruga e hebrenjve, që në fillim përbënin adhurimin e qytetit-kështjellë, taverna e magazina armësh, katakombe me dalje të fshehta e çdo gjë. Mungonte veç Don Kishoti.
Jo shumë larg ndodhej dhe një nga tempujt më të vjetër, pesë mijë e gjashtëqind vjeçar, një mijë vjet më i vjetër se piramida më e vjetër. Muret me gurë ciklopik, vendi i flijimeve, mënyra e mbylljes së hyrjeve e gjithçka tjetër na tërhoqi shumë. Edhe arkeologu i preferuar i Duçes, Ugolini, që ka zbuluar Butrintin tonë, ka punuar dikur këtu. M’u ndërmend një foto e të fejuarës së tij, pikërisht te guri i madh ku po i bëja foto Merit. Sa të papritura ka jeta dhe fije lidhëse të çuditshme të ngjarjeve, edhe pse në kohë të ndryshme. Ja ashtu, duke shkrepur foton, m’u kujtua rrëfimi i largët i gjyshit tim për të fejuarën e Ugolinit, kur ajo kish shkuar në Butrint. Sapo kish marrë rrugën për në Tiranë, për të takuar Mbretin Zog, pikërisht në Qafën e Muzinës, gati sa nuk kish vdekur nga një lloj alergjie, vajza e shkretë. Im gjysh, me urgjencë kish thirrur e bërë bashkë ca plaka të fshatit, nga ato “magjistricat” e barnave popullore, që me çajëra të përgatitura dhe fërkime e kthyen në jetë. E atë ditë, unë i bëja foto nuses sime, mbi të njëjtin shkëmb ku kish pozuar nusja e Ugolinit, shpëtuar nga im gjysh vite të tëra më parë.
Si i çartur mes kujtimeve, rrëfenjave e njohurive për atë vend, bashkë me Merin vendosëm të bënim disa orë plazh. Të miklonin gjiret e shumtë e të vegjël, ashtu si edhe kriporet e famshme të Maltës. Qesha mbyturazi kur mendova se, pesëqind vjet më parë, kripa ishte gati më e rëndësishme se nafta sot.
Edhe në këtë ishull, si në Valeta, më zuri disa herë veshi shqip, në dy “dialekte” të ndryshme: mafiozë të pispillosur dhe punëtorë sezonalë.
– A e di sa e përsosur ishte mbrojtja e Arkipelagut gjatë Luftës së Dytë Botërore? – pyeta retorikisht më shumë veten sesa Merin, duke hequr mendjen nga shqiptarët e shpërndarë nëpër botë.
– Kam dëgjuar historinë e një avioni gjerman, që arriti të hynte në Maltë, – tha ajo, duke rregulluar mbi rërë fustanin e lehtë. – Piloti hodhi një bombë, që ra në kupolën e një katedraleje, ku po faleshin treqind njerëz. Bomba çau kupolën e u ngul në dysheme, pa shpërthyer. Njerëzit shpëtuan dhe e quajtën mrekulli të zotit.
– Po, e pas luftës, gjermani shkoi në Maltë e vendosi të rrëfehej. Vendasve iu duk si një konfirmim i mrekullisë së Zotit, ndaj e trajtuan me respekt pilotin, gati-gati si hero.
– Po, por tani bëjmë mirë të freskohemi pak në det. Do vish?
Si mund të isha kundër asaj ftese?! Por po ta dija sa do t’i kushtonte ajo banjë Merit…
U zhytëm dhe u kënaqëm për ndonjë gjysmë ore. Dalluam peshqit që na vinin vërdallë dhe nuk ndjemë asnjë pickim apo djegie kandili në trup. Veç kur dolëm nga deti, vumë re se dora e majtë e Merit ish skuqur dhe ënjtur, si t’ia kishin pjekur në një tigan me peshq. I alarmuar, pa pasur asgjë me vete dhe pa ditur ku të shkoja në atë vend, që ato çaste paniku po më dukej si zemra e askundit, gati e tërhoqa osh time shoqe deri në majë të kodrës, ku nga larg dallohej një ndërtesë, si manastir.
Disa gra arabe, mbuluar nga koka te këmbët me pëlhurë të bardhë, seç mërmëritën të shqetësuara nëpër dhëmbë sa e panë Merin dhe e morën në dorëzim. Nuk kuptoja çfarë thoshin, por shenjën që t’i lija rehat të bënin çka dinin e përktheva fare mirë. Gati i tmerruar, por me shpresën tek to, bëra një hap pas. Njëra prej tyre nxori një lloj uthulle a vere, një zot e di çfarë ishte, nga një fuçi e madhe balte, dhe me të filluan t’ia masazhonin pjesën e djegur Merit. Ënjtja dhe skuqja kishin filluar t’i merrnin edhe parakrahun.
Nuk po u besoja syve kur pas gati dy orësh gjendja filloi të normalizohej. Dora filloi të merrte jetë dhe ënjtja u ul dukshëm. Pas tri ditëve nuk do të kishte më asnjë shenjë, por Meri nuk harroi të më thoshte me shaka:
– Me sa duket veç unë nuk kam frikë të të rri afër, se as kandilat nuk të qasen, edhe pse i kërkon me qiri në mes të natës.
***
Ditëve të pushimit po u vinte fundi. U kthyem në Valetë, në qendër të së cilës na kapi syri një vend plot me lule e kartolina nderimi për gazetaren e guximshme, që investigonte mafien e lartë. Një bombë në makinën e saj, para pak vitesh, i dha përkohësisht fitoren mafias.
Mbrëmja e fundit në atë arkipelag të bukur, mbushur me legjenda, tempuj, kështjella, heroizma dhe piraterira, ku sëpata e xhelatit në mure dhe teknologjia janë përzier si në simbiozë. Ajri i freskët plot jod na përkëdhelte fytyrat e kënaqura pas dhjetë ditëve intensive eksplorimi në Maltë.
Bëmë gati valixhet. E nesërmja do të mbante emrin Romë…
Valeta na përcolli siç na priti: ngrohtë dhe me pak kaos. Në aeroport kish rënë sistemi kompjuterik. Nëpunësit filluan t’i bënin veprimet me laps e letër. Zhurmë, rrëmujë e vonesë për disa orë, derisa u rregullua gjithçka. Të lodhur, hipëm në avion:
– Të gjitha rrugët të çojnë në Romë! – thamë gati të dy njëzëri dhe lidhëm rripat e sigurimit.
