– Do t’i fusin në kampe pune, – tha Aureli dhe u ngrit të shkojë. Ishte bashkë me Mirandën. Ajo tundi kokën. Nuk e aprovoi mendimin e të shoqit.
Jemi miq që fëmijë. Nga Elbasani. Jeta në konviktin e së njëjtës shkollë në të mesmen dhe të lartën na ka bërë si vëllezër. Aureli dhe Miranda u dashuruan që në bankat e shkollës së mesme dhe u martuan fare të rinj. Çift ideal.
– Këta kanë marrë fund, – tha Miranda, – e jo më të mbyllin mijëra njerëz në kampe përqendrimi.
U larguan për te stacioni i autobusëve prapa piramidës së Neronit. Unë u ula te bordura në anën tjetër të hotelit “Dajti”, pranë kabinës së telefonit. Shenjë e një ere të re. Jo prodhim vendi. Prisja Artan Metohun të hanim drekë bashkë. Ishim miq që nga koha e universitetit. Ai studionte të bëhej inxhinier pyjesh, ndërsa unë mësues i gjuhës angleze, të cilën Artani e mësonte me pasion dhe e fliste rrjedhshëm. Duke zbritur shkallët e hotel “Dajtit”, ma bëri me dorë të shkoja tek ai. Ishte fillimi i viteve ’90.
– Nesër herët kam për të marrë një grup turistësh anglezë te Hani i Hotit. Eja edhe ti!
– Kërkon aprovim.
– Flas unë me Hajrien, shefen e grupeve angleze tek Albturizmi. Punët kanë ndryshuar. Duan të afrojnë edhe nga ju.
Vështroi ngultas. Më dha të kuptoja se hapja e ambasadave kishte thyer edhe prangat e tiranisë. Ndjeva një ngazëllim të brendshëm. Të flisje me të huaj ishte krim dhe të dënonin sipas nenit 55 për “Agjitacion dhe propagandë”. Të flisja me anglezë, gjuhën e të cilëve kisha filluar ta mësoja që fëmijë, ishte më tepër sesa një ëndërr. Artani nguli këmbë.
Nga Tirana u nisëm me errësirë. Në autobus, nga ata të rinjtë, me xham të madh përpara, të dukej vetja sikur vrapoje në këmbë nëpër rrugët e ngushta.
– Me serën tonë mbulohen e zbukurohen rrugët e Parisit, – tha shoferi pa e kthyer kokën nga ne, që ishim ulur në dy vendet e para pranë derës. Artani buzëqeshi dhe më shkeli syrin. Shoferi rreth të dyzetave, trupshkurtër e barkmadh, ishte nga Tirana. Me Artanin ishte mik. Kishin shoqëruar bashkë shumë grupe ndër vite dhe kishin krijuar besim te njëri-tjetri.
– Muçin e kam shok të vjetër, – i tha Artani duke qeshur.
Te Hani i Hotit na priti kamerieri. Ishte i tronditur dhe dridhej sikur të ishte në ethe.
– Doni diçka të ngroheni?
– Nga një gotë rum, – tha Artani.
– Kam metaksa, rumi mbaroi dje.
Lokali ishte i errët. Një llambë e vogël ndriçonte banakun, e cila hidhte dritë të zbehtë edhe mbi tryezën tonë.
– Ndizi neonet, – i tha Artani, – grupi vonohet.
Kamerieri vuri gishtin mbi buzë. Të heshtnim. Shoferi nuk duroi. U ngrit dhe i mori vetë gotat bashkë me shishen e metaksasë.
– Ky është i humbur. Ku e kanë gjetur vallë?
Shoferi ktheu shishen qafëgjatë, të zbukuruar me medalje, si ato të konjakut “Skënderbeu” dhe mbushi gotat.
– Për shoqëruesin e ri! – trokiti gotën me Artanin.
– Ktheje ngadalë, se është i fortë, – m’u drejtua dhe ngriti gotën lart.
Pa kaluar poshtë gllënjkën e parë, oficeri i shërbimit thërriti Artanin. Dolën jashtë lokalit. Në tryezë erdhi kamerieri. Vazhdonte të dridhej. Mori edhe ai një gotë metaksa dhe u ul pranë shoferit.
– Patrulla e shërbimit ka asgjësuar dy shkelës kufiri. Djem të rinj nga Shkodra, – zëri i dilte i mbytur.
– Por, – shoferi e ktheu me fund gotën, – sikur e kanë të ndaluar të qëllojnë për të vrarë!
– Jemi bërë dhe. Shef Myzaferi gati sa nuk e braktisi detyrën. Tani u largua.
Myzaferin e njihja. Kishim qenë bashkë në shkollë. Konviktorë. Djalë i heshtur dhe me karakter. Punonte në doganë.
– I kanë ende trupat atje, në anën tjetër të përroit, mbi rrugën automobilistike. I ruajnë me ushtarë.
Artani u kthye. Ishte i prerë në fytyrë. Po agonte.
– Cili është Artani nga ju? – një ushtar me automatik në sup brofi te dera. – Grupi arriti. Eja t’i marrësh!
Të vënë në kolonë për një, me çanta ndër duar, anglezët u afruan te dera e autobusit.
– Good morning! Good morning! – belbëzonin, sikur të ishin në dijeni të krimit që kishte ndodhur pak orë më parë.
Autobusi u nis me lëkundje të buta. Nga lart, klimatizuesit nisën të lëshonin aromë të këndshme, të huaj. Eh, shqiptari i gjorë, mendova i trishtuar, shtyhet e shtypet në autobus ‘fizarmonikë’, pa xhama, i shqyer në mes. Pluhuri i rrugës ia nxin këmishën pa zbritur ende në stacion. Nëse tenton të largohet nga parajsa socialiste, përfundon buzë kanalit i bërë copa-copa nga plumbat e ushtarit.
Artani më tha të ulem në vendin pas shoferit. Nuk e kuptova përse.
– Mirë se erdhët! – përshëndeti ai grupin. Pa përdorur fjalët “Republikën Popullore Socialiste të Shqipërisë”. Mori mikrofonin në dorë, u ngrit në këmbë, u kthye nga turistët dhe filloi t’u flasë për itinerarin e tetë ditëve të qëndrimit në Shqipëri. Te hyrja e hotelit “Rozafa”, ku do të hanin mëngjes, vinte rrotull një kuqo, barkalec, flokë thinjur, veshur me kostum ngjyrë bezhë të dalë boje, kravatë kafe edhe ajo e dalë boje. Sapo zumë vend në sallën e ngrënies, ai iu afrua një kameriereje të bëshme dhe e ngacmonte me dorë në ijë. Ajo ledhatohej.
– Është operativi Ndue, qejfliu i sigurimit. E gjuan shumë armikun… – tha Artani me të qeshur.
Dielli kishte filluar të ngrohte, kur lamë hotelin për të vizituar kalanë “Rozafa”. Në të përpjetën mbi rrugën kryesore, në njërën nga kthesat, mbiu nga dheu një tufë fëmijësh. Ndiqnin në të dy anët autobusin dhe thërrisnin si të marrë: “Çimça! Çimça! Çimça!”. Zgjatnin duart. Disa prej tyre vendosnin dy gishtërinj pranë buzëve dhe bënin sikur tërhiqnin diçka jashtë gojës që e mbanin me dhëmbë. Guida angleze, një grua rreth të dyzetave, flokëverdhë, të gjata deri pranë supeve, me sy blu dhe trup të rregullt, ku dallonin këmbët e mbushura e të drejta, u ngrit nga vendi, hapi xhamin e sipërm të dritares dhe hodhi një pako me çamçakëzë. Fëmijët u sulën duke shtyrë njëri-tjetrin për tokë. Shpërthyen të qeshura në autobus. Të tjerë filluan të bënin të njëjtën gjë. Dukej se ishin të përgatitur për një shfaqje të tillë. U trondita shumë nga skena tragjike. S’vura re që në vendin bosh, pranë meje, ishte ulur një vajzë e re. Fshiva sytë shpejt dhe u përpoqa t’i buzëqesh.
– Don’t be sad! (Mos u dëshpëroni!) – më shtrëngoi dorën. Fjalët e para me një të huaj më mbetën në grykë. Lëmshi i dhimbjes i kishte mbytur ato.
Pas një xhiroje brenda mureve të kalasë, grupi hyri në muzeun e vogël. Artani njihej me kuratorin dhe i kërkoi t’i fliste për kalanë.
– Do t’më falësh, – m’u drejtua, – Valeria më kërkon te dera.
I mbetur vetëm u afrova të dëgjoja.
– Kalaja Rozafa është ndërtuar mbi kodrën në hyrje të qytetit të Shkodrës, më saktë, në juglindje të tij… rrethohet nga lumenjtë Buna e Drini… – zëri i dilte i lodhur, anglishtja me gabime, në vend të shkopit tregues përdorte dorën… kur filloi të mburrte punën e madhe që kishte bërë pushteti popullor për ta pasuruar muzeun, iu afrua një turist i moshuar.
– Mund të na tregoni si dhe kur e pushtuan romakët këtë fortesë? – nga kuleta e madhe prej lëkure që kishte lidhur rreth brezit, ai nxori një bllok të vogël të mbante shënim. Kuratori u kap në befasi. Bëri sikur nuk e dëgjoi pyetjen dhe vazhdoi me legjendën e murosjes, e cila shkaktoi të qeshura.
– Ju pyes për epokën para Krishtit, – nguli këmbë turisti.
– Në vitin 168 p.e.r., – u dëgjua një zë pranë derës. Ishte Artani i sapo kthyer. Turistët shpërthyen në duartrokitje. Me të qeshurën e tij të padjallëzuar, Artani i kërkoi ta vazhdonte vetë rrëfimin.
Në Durrës arritëm rreth orës dy. Dreka ishte shtruar në sallën e madhe të hotel “Adriatikut”. Një botë tjetër, krejt e panjohur për mua. Kamerieret shërbyen në fillim aperitiv, djathë dhie të marinuar me piper dhe spec të kuq. Me të lyheshin feta të vogla buke të porsa thekura. Pastaj sollën sallatë të freskët me vaj ulliri. Pjata kryesore: dy kotoleta ‘ala milaneze’ me mish viçi, të rrethuara me patate të skuqura, djathë kaçkavall dhe vezë të ziera e të prera me formë. Në fund, ëmbëlsira tiramisu.
Drekën po e shtyja me lot, të cilët valë-valë më mblidheshin në grykë. Anglezët, herë pas here, kur i kërkonin diçka njëri-tjetrit, thërrisnin: “Çimça, çimça!”. Dhe tregonin me gisht fetat e prera hollë të bukës së thekur, ende të ngrohta, jo prej asaj të zezës së dyqanit, por prej galetash të bardha, ndryshe, të panjohura për mua; pjatancën e vogël të zbukuruar me një fill ari anash dhe mbushur me djathin e marinuar, shishet e ujit “Glina”. Por, kur Valeria thërriti: “Çimça, çimça” dhe rrëmbeu shishen e verës së kuqe “Kabernet”, që ishte në mesin e tryezës, nga të katër anët shpërthyen të qeshura të gjata, therëse. Hidhërimi filloi t’ia lerë vendin një ndjenje tjetër; të shtypur fort në errësirën e nënvetëdijes. Hakmarrja ndaj Valerias. Artani e vuri re. Isha zverdhur.
– Dalim në verandë, – buzëqeshi çiltër.
Verandën te hotel “Adriatiku” e kisha parë nga larg. Vend i ndaluar për punëtorët dhe fshatarët, që me zell ndërtonin socializmin. “Çlirimtarët”, sundimtarët e rinj, ia kishin hequr të drejtën shqiptarëve t’i afroheshin vendit ku bëhej jetë borgjeze. Cili pushtues i huaj e kishte bërë një gjë të tillë? “Tokë e xanun” sheh sot në të katër anët e vendit te pronat e pronarëve të grabitur. Hajde thuaj pastaj se historia nuk përsëritet! Artani mori djathtas verandës. Për tek tryeza në qoshe. Në anën tjetër ishte ulur këngëtarja e madhe e muzikës së lehtë. Karshi saj, një burrë i veshur me kostum të huaj diçka i tregonte. Ajo qeshte me kumbim. E shpenguar, sikur të ishte e zonja e vendit.
– Është Parashqevi Simaku dhe miku i saj, Pobrati, nëndrejtori i sigurimit për turizmin, – tha Artani dhe porositi dy arançata, që kamerieri i solli menjëherë. – Përse të thashë të uleshe pas shoferit? Të huajt mendojnë se njëri prej nesh është i sigurimit. Pra, spiuni. Ai gjithnjë ulet në fundin e autobusit.
– Më ka treguar Andrea Opari, para se të arratisej, një bisedë midis anglezësh.
Artani qeshi me zë.
– Ma thuaj. Më ka marrë malli shumë. Megjithëse, për pak e pësova nga arratisja e tij. Do të ta tregoj një ditë tjetër. Është histori e gjatë.
“Grupi që shoqëroja – fillova rrëfimin e Andreas – ishte ulur tek tarraca e pesëmbëdhjetëkatëshit. Mbrëmje. Kishin ngrënë darkë. Në tarracë ishte freskët. Kishin marrë nga një pije dhe tregonin barsoleta. Ai që e mbante veten si kapoja i grupit, m’u drejtua me ton ironizues:
– Andrea, mund të më thuash, përse në Gjermaninë Lindore patrullojnë gjithnjë dy vetë?
Rrudha supet. Bëra të paditurin. Një grua e moshuar, që ishte prezantuar si historiane, ndërhyri:
– Njëri di të lexojë, ndërsa tjetri të shkruajë.
Plasi e qeshura.
– Saktë! Fituat një gotë verë! – kapoja i kërkoi kamerierit t’i sillte verën.
– Tani, përsëri për ju, Andrea, – dhe u ngrit në këmbë që ta dëgjonin të tërë. – Në Bashkimin Sovjetik, patrullat janë treshe. Ku qëndron ndryshimi?
Ngrita supet përsëri. Por, këtë radhë, më shpëtoi një buzëqeshje.
– E di unë, – tha një djalë i ri, që sapo ishte kthyer nga Moska. – I pari di të lexojë, i dyti di të shkruajë dhe i treti di të tregojë, të raportojë për dy të parët.”.
Artani shpërtheu në të qeshura me lot.
– Andrea është i madh! Shoferi është i treti.
Ditën e parafundit e kaluam te hoteli i Sarandës. Ishte ditë e bukur me diell të nxehtë. Ishim shtrirë te rëra përpara hotelit. Vend i vogël. Ngjitur pranë njëri-tjetrit. Mungonte Artani dhe Valeria. Pas një ore erdhi Valeria. Kishte veshur rroba banje në ngjyrë blu. Dallonin fort me lëkurën e saj të bardhë. Ekstravagante në prerje. Bikini që i tregonin pjesë intime. Shtroi një peshqir të bardhë dhe u shtri me fytyrë nga ne. Filluan pëshpërima.
– Bite… bite… teeth…
Nuk po i kuptoja anglezët. Është popull me humor të hollë.
– Hair… curly… shame, – e qeshura u bë ngjitëse.
Shikonin Valerian, që kishte mbuluar sytë me kapele të bardhë dhe shijonte rrezet e diellit. I bërë kureshtar, i hodha edhe unë sytë tek ajo. Rrëzë bikinit kishte shenja të kuqe dhëmbësh, ndërsa në anë të buzës një qime të përdredhur ngjyrë kafe. Kishte mbllaçitur “çimça”.
