Jeta dhe vepra
Christine Lavant u lind më 4 korrik 1915 në Kärnten të Austrisë. Mbiemri i saj ishte Thonhauser, ndërsa mbiemrin “Lavant” filloi ta përdorte si pseudonim që nga viti 1948. U rrit në kushte varfërie të madhe dhe fëmijëria e saj u shoqërua nga sëmundja e njerëzve të varfër “skrofuloza“, e cila i dëmtoi shikimin dhe dëgjimin. Në moshën 12-vjeçare (1927) u sëmur me tuberkuloz. Mjekët i dhanë vetëm një vit jetë dhe e trajtuan me rrezatime në doza të larta. Plagët e skrofulozës dhe tuberkulozit iu shëruan, por Lavanti mbeti me djegie në kraharor, në qafë, në fytyrë, në gjysmën e djathtë të trupit dhe me një ndjeshmëri të lartë në kokë ndaj temperaturave. (Për këto arsye, mbante shpesh një shami koke). Ajo u detyrua ta ndërpriste shkollimin për shkak të problemeve shëndetësore dhe e përfundoi shkollën fillore në vitin 1929, pa mundur të marrë dëftesë.
Christine Thonhauser ishte shumë e varfër për të paguar shkollimin dhe shumë e brishtë si fizikisht, ashtu edhe shpirtërisht për të ndjekur një punë të rregullt. Poezitë e saj të para u botuan në vitin 1933. Në një nga periudhat e saj të përsëritura të melankolisë, Christine Lavant, në vitin 1935, u përpoq të vriste veten, duke përdorur mbidozë qetësuesish. Mandej kaloi gjashtë javë në një spital psikiatrik në Klagenfurt, për të cilin më vonë, në vitin 1946, shkroi një nga tregimet e saj më të famshme: “Shënime nga shtëpia e të çmendurve”. Pak pas vdekjes së prindërve (dhe largimit të pa dëshiruar nga shtëpia e tyre), u martua në vitin 1939 me piktorin e peizazhit Josef Benedikt Habernig (36 vjet më i madh). Në fshat, kryesisht për shkak të qëndrimit të saj në psikiatri, por edhe për ambiciet e saj letrare, shpesh epitetohej si “e çmendura”. Në lidhje me aksionet ekstreme të “Eutanazisë”, të organizuara nga nazistët në Kärnten, me gjasë ajo pati një perceptim të saktë për rrezikun që e kërcënonte. Sipas asaj që dimë sot, Lavanti shkatërroi të gjitha dorëshkrimet e saj të deriatëhershme, ndaloi së shkruari dhe u tërhoq, duke jetuar përmes punëve me thurje. Gjatë Luftës së Dytë Botërore, ajo vetë shkroi se ishte “e dënuar me më të thellën heshtje të brendshme”. Rifilloi të shkruante në fund të vitit 1945. Vepra e saj letrare unike – më shumë se 1700 poezi dhe 1200 faqe prozë – u krijua në më pak se gjysmë dekadë, nga viti 1946 deri në fund të viteve 1950. Pjesa më e madhe mbeti e pabotuar gjatë jetës së saj. Poezitë e Christine Lavant renditen si ndër më të veçantat dhe më të bukurat që janë shkruar në gjuhën gjermane gjatë shekullit të 20-të. Poezitë përshkruajnë ndjesitë që ajo njeh më mirë: shpirtin e plagosur të fëmijëve dhe grave, dallimet shoqërore, varfërinë, sëmundjet dhe përçmimin, përshtatjen e detyruar, përjashtimin dhe dhunën, por gjithashtu edhe fuqinë çliruese të dashurisë e të imagjinatës. Christine Lavant u nda nga jeta më 7 qershor 1973.
Për librin “Poezi të zgjedhura”, përkthyer nga Anna Kove, botuar nga “Aleph”, si dhe për jetën dhe veprën në tërësi të autores, do të zhvillohen dy aktivitete: në Shkodër dhe Tiranë, në datat 22 dhe 23 maj 2025.
Poezi
***
Era e jugut vërtitet në pyll
dhe thëllëza në grurë.
Një numër i panjohur
m’i shton rrahjet e zemrës
sa qeni i oborrit më leh
dhe një nga pulat e zeza
sulmon hijen time.
Dikur kështu bënin dielli dhe hëna.
Ndaj i lypa me forcë Zotit
një mbështetje të gjallë
gjatë zhurmës së erës,
gjatë krahërrahjes së thëllëzës
e mpakjes së zemërrahjes sime.
***
Çfarë nate pa krye!
Asnjë qen s’i leh hënës së sfungjertë,
jashtë dritares së hapur era kthehet
prej andej nga erdhi.
Duhma e plehrave jeton në çdo gjë
i avitet virtytit dhe ngrihet përpjetë
drejt një Babeli të vogël pluhuri,
në të cilin yjet e syve të mi të etur
shohin kamxhikun e Zotit.
Askush s’ma kupton zemrën,
as unë s’di si do jetë ora e saj.
Kjo natë pa krye është plagë krejt e vogël,
ku askush s’vdes e as bëhet besimtar.
O Zot i frikës sime, o Zot i mëshirshëm,
shko e zgjidhi gjuhët e qenve
derisa të kondensohet hëna prej tmerrit
mandej e mpakur dhe e dukshme të urdhërojë erën
për zhdukjen e Kullës së Babelit,
atë dinjitet në pluhur.
Më mirë të frymëmarr pluhur poshtërimi,
s’dua të fitoj nder askund!
Askush s’ma tregon zemrën
dhe, pa atë orë besimi,
më kaplon një gjumë pa krye.
***
Çdo vertebre të shtyllës sime kurrizore
gishti i diellit i drejton nga një tjetër pyetje.
Unë s’i dëgjoj, jetoj nën tokë,
sepse mes veshëve më kumbon
nga hapi në hap kambanë e plasaritur
që jashtë flak kufomën e emrit tënd.
Vullneti më plaket tash sa kohë
në shtëpi të mjerësh,
mbi çatinë e saj e fundmja fjollë e dijes
së ftohtë depërtoi tejetej dhe u shkri.
Pyetjet e mundimshme përmes rrezes së diellit
nxjerrin në dritë shumëçka nga grykë e pusit.
Kurrë s’shoh drejt tij, por këqyr në gropën
e kinse-botës ku u takuam,
dhe numëroj eshtërzat e emrit tënd,
ndërsa të miat nën goditjen e diellit
gjallërohen. Secili kthehet te vetja
dhe e di çka ishte, ç’është e ç’do të jetë.
Veç eshtra e rrashtës i shmanget gjithçkaje,
dhe ndjen nxehtësinë e diellit sall si turjela,
që rrëmon drejt të fshehtës mes veshëve të mi.
***
Në një cipë kaq të hollë gjumi.
vetëm zogjtë mund të flenë.
Poshtë në ujin e zgjuar,
emocioni shumohet vetiu
hapave të tyre gjysmëfluturues.
Oh, shpirti im është i rëndë!
Kush ia vari gurin rreth qafe
dhe krahët ia lidhi nyjë?
Fillikat duhet të pushojë aty poshtë
edhe pse mëmë e zogjve të shpejtë
dikur kapërcente ujërat më të thella
përtej ishullit vezullues.
Tani mban vesh përpjetë,
tani mban vesh teposhtë,
e ndërsa mbi gjumin cipëhollë
flatrojnë si zogj mendime puplore
poshtë shpirti godet fort mbi gurin e tij:
Lëvduar qofsh, o Zot, në lartësi!
***
Ku po endet dhimbja ime?
Shumë rreptë e trajtova pareshtur
e ditë pas dite thuajse e tjetërsova;
gjatë ndarjes më qe e huaj dhe e heshtur.
Flokët përpjetë pjerrët krejt gri
në atë drejtim, që unë pëlqeja
ende përtypte gjatë largimit
gurin që m’u rrokullis nga zemra.
Ndoshta kjo s’ish bukë shumë e mirë,
një më të mirë mund t’ia gatuaj tash në magje!
Vullneti im e bloi një kokërr drithi
mu në mes të asaj urie të madhe.
E kush dëshiron të hajë i vetmuar?
Ah, sikur dhimbja të më kthehej sërish
inatin nga goja për të ma larguar,
që e ngopur kjo zemra ime të ish!
***
Breshkë, gjarpër dhe shpatë e artë!
Në këtë peizazh çdo gjë ka të drejtën e vet;
shiu e lufton atë nga goditja e diellit,
shpina e kodrave nga uji.
Mos eja kurrë këtu lart, koha ka mbaruar.
Me këto imazhe jetoj unë tani
vetëm e në thjeshtësi gërryese.
Imazhet do jenë më shpërblyese
nëse e njohin njëri-tjetrin në përpjekje
në numrin e forcave të tyre, derisa secili
të gjunjëzohet siç duhet mbi qafën e tjetrit.
Ti je çliruar nga kjo luftë,
nuk do ta shohësh kurrë peizazhin e brendshëm,
kjo shpatë kurrë s’do shfaqet para syve të tu
e mishëruar në pamje të gjalla.
Emri yt s’ka shans më
të shkelë me këmbë mbi qafë të timit,
emrin tënd e tërhoqi sërish peshkatari
nga rrjet’ e metamorfozës sime.
Përktheu nga gjermanishtja: Anna Kove
