Iu drejtua shërbëtores së sapoardhur:
“Nga gjuha nuk dukesh nga Anadolli. Mos je gjë nga Rumelia?”.
“Jam nga fshati Erfiçe. Paska qenë e shkruar të vija deri këtu”.
Dukej qartë se dikur kishte qenë bionde me sy bojëqielli. Tash flokët i kishte si të atyre kukullave të vogla nëpër dyqane, që nuk ngjajnë as si fije bari e as si fije floku, por që po t’i prekësh duket sikur do fëshfërijnë, të thata, pa jetë, me ngjyrë të zbehtë. Sytë i kishte të ngrirë si shurupet e dikurshme të sheqerosura, pa shkëlqim, pa jetë, sikur i ishin tharë lotët… Si diçka e vjetër, e fundosur. Nuk kishte parë kurrë sy kaq të tharë. Ishte më se e qartë që kjo grua do t’ia prishte terezinë tani, në kohën e mezes së mbrëmjes dhe rakisë. Dhe mendoi:
“Sapo të gjej dikë tjetër do e heq qafe”.
Vetëm se, pasi dëgjoi historinë e saj, nuk mundi ta bënte.
Kur zunë fill luftërat ballkanike, në fshatin e gruas, që ishte shumë afër kufirit, u përhap frika: Po vjen armiku!
Nuk ishte një armik dosido. Ai do shfaroste meshkujt myslimanë dhe do poshtëronte femrat myslimane. I gjithë fshati vendosi që të linte pas gjithçka, shtëpi e katandi e të merrte arratinë menjëherë; u bënë gati kafshët, kuaj, gomarë, karroca, çdo gjë.
Vejusha Aishe qëndroi drejt mbi kalë. Pas saj rrinte djali pesëvjeçar, me duart kapur fort rreth belit, përpara vajza trevjeçare, lidhur nga gjunjët pas shalës së kalit, dhe në prehër flinte foshnja, që nuk kish mbushur ende vitin…
Nga kodrat zbrisnin përrenj pa ndalur; shirat e hershme të dimrit… Dihej që po të vazhdonte ashtu, kodra do të përmbytej; përrenjtë do të fryheshin, lumenjtë do të dilnin nga shtretërit, urat do të rrëzoheshin e nuk do mbetej asnjë rrugë e asnjë shteg. Atë natë plot lagështi, një varg njerëzish të regjur deri në palcë, kush në këmbë e kush me kalë, vraponin si e si të largoheshin më parë.
Shpresonin të bashkoheshin me ushtrinë e tyre pa i kapur armiqtë e frikshëm!
Shihnin përpara: baltë, shi, errësirë… Një errësirë e thellë, ku nuk shkrepte qoftë edhe një vetëtimë. Shihnin mbrapa: batak, shtresa uji, natë… Mbanin vesh: nga larg dëgjohej gjëmimi i përroit që fryhej, ndërsa nga afër zhurmat e mbytura të këmbëve që zhyteshin në baltë…
Aishja ndjente se krahët e vegjël rreth belit të saj herë pas here liroheshin.
“Mos fli, Ali”, i thoshte , “mos fli!”.
Koka e vogël para saj përkulej dalëngadalë drejt gjunjëve:
“Mos fli, Emineja ime, mos fli!”.
Pastaj ndjeu lëvizje dhe të qara të lehta në prehër:
“Fli shpirt, fli Osmani im!”.
Herë pas here kali pengohej, shfrynte, drejtohej prapë, zhytej në baltë, shkundej sërish e prapë përpiqej të vazhdonte përpara. Ishte një kalë i vjetër dhe i sëmurë. Me kalimin e orëve, toka po shndërrohej në baltë. Ngaqë shiu nuk kish ndërmend të pushonte, shtohej rreziku të ngecnin në llucë ose të mbyteshin nga vala e ndonjë lumi të dalë nga shtrati.
Duke patur parasysh dobësinë e saj dhe të kalit, Aishja mendoi ta linte veten të vdiste e përqafuar me tre të vegjlit e saj. E tmerronte mendimi se mund të mbetej pa kalë, ngarkuar me tri jetë në kurriz.
Dhe kjo ndodhi vërtet.
Zbritën nxitimthi nga kali, që u përkul dhe pastaj u shtri përtokë pa mundur të çohej dot më. Aishen e frikësoi ideja se mund të mbetej mbrapa e vetme, shkëputur nga vargu i njerëzve që vazhdonin rrugëtimin pa u ndalur.
Pasi ecën me ritëm të shpejtë një copë herë, kuptoi se po mbetej pas dhe se ishte e pamundur t’i mbante të tre fëmijët në krahë. Nisi të vraponte dhe të mendohej: për të shpëtuar qoftë dhe dy prej tyre duhej të sakrifikonte njërin, duhej ta lehtësonte peshën.
Po cilin?
Aishja nuk donte ta lëshonte dorën e vockël të Aliut, i cili mundohej të ecte pranë saj, duke u zhytur në baltë deri në gju. As krahët e dobët rreth qafës nuk ia bënte zemra t’i zgjidhte. Ai që kish në duar iu duk sikur nuk lëvizte; ishte lagur, nuk nxirrte zë, sikur ishte pa jetë. Ndoshta kish vdekur nga të ftohtët, nga lagështira, nga mungesa e ajrit. Këtë shpresonte me dhembje të madhe nëna: të kuptonte se njërin e kish rrëmbyer vdekja dhe ta linte diku, në ndonjë vend me sa më pak baltë…
Në gjithë atë kiamet, duke hequr zvarrë atë që mbante përdore dhe atë në qafë, u përkul të hetonte fëmijën që kish në krahë… mbajti vesh me shpresën se nuk do t’i ndjente asnjë zë, asnjë lëvizje, por dëgjoi të qarat e mbytura të foshnjës: “Obobo!”, i doli nga shpirti.
Ndërkohë, vargu i njerëzve ish shndërruar në një rrënojë që e zvarriste rrjedha e ujit, duke e përplasur sa andej-këtej. Shumë prej tyre u rrëzuan e u zhytën në baltë dhe në atë errësirë u shtypën nga të tjerët, që u kaluan përsipër. Aishes ende nuk ia bënte zemra ta linte ngarkesën e saj. Fytyra dhe trupi i ishin lagur ndoshta më shumë nga djersët e ftohta sesa nga shiu. Gulçoi. Gjunjët nuk i mbanin më, nuk kish fuqi t’i tërhiqte këmbët prej baltës, qafa dhe krahët i ishin mpirë, gjymtyrët nuk i ndjente më… Mbylli sytë dhe si në kllapi ndjeu se krahu i majtë iu lëshua vetvetiu, duke ia lehtësuar rëndesën.
Tani mbi gjoks kish një tjetër peshë, më të rëndë, por më të ngrohtë, më të gjallë. Ndjeu që merrte frymë dhe e përqafoi: Aliu i ngjante një kufome të tërhequr nga një kalë, nuk ecte, thjesht zvarritej i shtirë, i lidhur pas dorës së të ëmës. Ja, tani e kishte mbi gjoks. U përqafuan të përmalluar e deri diku të lumtur, sikur po ribashkoheshin pas një ndarjeje të gjatë. Arratia ende vazhdonte, bashkë me shiun dhe baltën…
U dukej sikur vraponin; ndoshta disa orë, ndoshta disa minuta. Aishja po mbaronte, kuptoi se do shtrihej përtokë njësoj si kali që kishin lënë pas; donte të ulërinte, të thërriste dikë për ndihmë. Vrapoi sërish dhe, për një çast, ndjeu një lehtësi të çuditshme, një gjallërim e bëri përpara.
Vetëm më pas e kuptoi se nuk i kishte më krahët e vegjël të mbështjellë rreth qafës: edhe Emineja kishte rënë.
“Hip mbi kurrizin tim, Ali”, i tha, “mbështillu mirë, më kap fort, mos i liro duart!”.
Duke ndezur edhe shkëndijën e fundit të gjakut, duke rënë e duke u ngritur përsëri, mes shiut, djersës e lotëve, eci pa u ndalur. Me gëzimin se të paktën kish arritur të shpëtonte Aliun e saj. Eci me shpresë, duke pranuar fatkeqësitë e tjera, arriti vargun e njerëzve, u doli përpara, i la pas dhe mbërriti në një fshat të vogël, ku valëvitej flamuri me yll e hënë. E uli barrën e saj mbi një arkë municionesh:
“Shpëtuam Ali”, tha. “Çohu Ali!”.
Aliu nuk u ngrit, nuk lëvizi. Aishja nuk po e kuptonte se kish transportuar një kufomë me orë të tëra, nuk donte ta kuptonte:
“Çohu Ali, shpëtuam Ali!”, i thoshte dhe buzëqeshte. Nuk ishte në vete. Buzëqeshte mes lotësh gëzimi, që i rridhnin njësoj si shiu i asaj nate…
Shërbëtorja tregoi me gisht sytë e ngrirë, pa jetë, pa shkëlqim, të tharë:
“Ja kështu, zotëri”, i tha, “që prej asaj dite unë nuk qaj dot më. Edhe kur dua të qaj, nuk e di pse nuk më dalin lot nga sytë!”.
Përktheu: Besiana Zyfi
Refik Halit Karay ishte mësues, gazetar e shkrimtar turk. Me një aktivitet të gjallë politik, u bë pjesëmarrës dhe lojtar i shumë ngjarjeve të rëndësishme për republikën e re turke në fillim të shekullit XX, si dhe një kundërshtar i “Luftës së Pavarësisë së Turqisë”, kundër Greqisë, Armenisë dhe Francës, që u mbyll në vitin 1923. Në 1938-n, pas një amnistie të përgjithshme për të migruarit, u kthye në Turqi, ku vazhdoi aktivitetin e shkroi një numër jo të pakët romanesh dhe botimesh të tjera.
(Shkëputur nga Revista Letrare-Vjeshtë 2021. E gjeni në Amazon.)
