Me siguri që s’kisha për ta trazuar atë ngjarje në kujtesën time, sikur pasditen me shi të mos më kish zënë syri në lulishte një palë gërshërë të mëdha kopshtari pranë një dege të thyer trëndafili.
Nga kalimi i viteve, i shumë viteve, ngjarja kishte zënë vend mirë dhe ishte ngërthyer fort në ndonjë skutës të kujtesës, sepse, as pamja e gërshërëve dhe as ajo e trëndafilave, qoftë edhe degëthyer, veç e veç, s’kishin mundur dot ta ngacmonin dhe as ta lëviznin vendit.
Por tani që të dyja pamjet ishin bashkuar, u bë e mundur që ajo të buthtonte ngadalë nga llumi i kujtesës ku pat ngecur dhe të shfaqej sërish e freskët dhe e përpiktë përpara meje, njëlloj si atëherë kur shihej nga syri i një fëmije tetëvjeçar.
Na ishte bërë si hije. Sa herë që e pikasja, i shtrëngoja fort dorën mamit, e cila, me ta marrë sinjalin, hidhte sytë andej-këtej me kujdes, e shihte dhe përnjëherë gufmonte dhe shpaloste krenarinë e saj të natyrshme, së cilës i jepte flatra.
Kjo ishte arma jonë e vetme për t’i treguar atij vendin: krenaria e shpalosur si pendët e palloit.
Mami çonte kokën lart, ia qepte sytë e saj të kaltër qiellit të horizontit, që nuk hahej dot në kaltërsi me sytë e saj, tendoste dekoltenë e mrekullueshme, ndërsa kindave të fundit të gjatë u jepte një frufru magjike, e cila e çonte në djall krenarinë e saj të gufmuar.
Unë mezi e prisja atë çast; ndonëse merrja pjesë e devotshme në ritin e krenarisë, edhe unë me vështrimin mbërthyer horizontit dhe trupin drejt qiri, në të vërtet shijoja e mrekulluar mamanë time, që, me flokët ngjyrë gështenjë të praruar, të ngritur paksa përmbi ballin e lartë, dhe fytyrën ovale dhe të mermertë si një hyjneshë, më dukej se e jepte enkas për mua atë shfaqje bukurie.
Nuk flisnim kurrë për të, madje asnjëherë nuk e zumë ngoje, as në atë kohë dhe as kurrë ndonjëherë. Marrëveshja jonë ishte e heshtur. Kur e shihja unë e para, i shtrëngoja dorën, kur e shihte ajo, e jepte sinjalin si të mundte, por asnjëherë me fjalë.
Një ditë, tek po ecnim të dyja të shkujdesura, të zëna përdore si gjithmonë, pak minuta pasi ai na kish dalë diku përpara dhe ne e kishim dhënë shfaqjen tonë të krenarisë bisht-palloi, dëgjova fare pranë veshit një zë të murrëtyer dhe të rreptë, por fare të qartë:
– I plaçin sytë! I plaçin!
Ktheva kokën dhe pashë një plakë kërbunjase, e cila ndodhej midis nesh dhe atij që s’ia ndante sytë sime mëje. U tremba dhe ia shtrëngova fort dorën mamasë, që dukej sikur s’kish parë e dëgjuar gjë. Ktheva kokën sërish pas një çasti, por plaka ish zhdukur. Zëri i saj i çuditshëm vazhdoi të më tingëllonte për vite të tëra në vesh.
∗∗∗
Shtëpia e zonjës Eftiqi, modistja e mamit tim, ku ne shkonim kish raste edhe dy herë në javë, ndodhej në një rrugicë të qetë, e cila dukej e vetmuar dhe si e ndarë nga bota, ndonëse niste menjëherë pas kangjellave të parkut, në sheshin qendror të qytetit.
Ishte shtëpi njëkatëshe, e hijesuar nga pemët që kish rrotull, aq sa kur hapje portën e saj ditëve të nxehta të verës dhe shkelje nëpër rrugicën që të shpinte në hajat, dukej sikur tërë ajo rrethinë, me shtëpi dhe me kopsht, ishte prerë dhe marrë nga një pyll. Prapa shtëpisë ndodhej edhe një kopsht i mbjellë me trëndafila kërcellgjatë dhe kacavjerrës, të cilët arrinin deri te dritaret e dhomave. Pranë njërës nga ato dritare, një stol i vogël ishte vendi im i parapëlqyer. Ulesha aty sa herë që mami bënte provën e rrobave të cilat ia qepte zonja Eftiqi, në paradhomën e dhomës ku rrija unë, përpara një pasqyre të madhe sa një bojë njeriu. Hidhja pakëz sytë nga prova e rrobave, sepse mami më thërriste hera-herës për të më pyetur se si më dukej, dhe pastaj kridhesha e tëra në soditjen e një porte kishe ngjyrë bari, e vetmja gjë që dallohej nga dritarja përmes trëndafilave dhe deriçkës së kopshtit.
Aty pashë për herë të parë nga afër edhe sytë e tij, aty në kopsht, pranë dritares së hapur, fshehur mes trëndafilave, që muzgu i kish bërë më të rëndë dhe të ngarkuar me shumë aromë.
Ishin dy sy të ngulët dhe shumë të hapur, por tmerrësisht të butë dhe lutës, aq sa nga tronditja e fillimit, një nga ato tronditjet e befta që s’të lënë të bësh as gëk, as mëk, kalova përnjëherë dhe si me magji në një marrëveshje pa fjalë bashkëfajnie. Bashkëfajni është fjala e duhur, sepse ia kuptova brengën lutëse, më erdhi keq dhe e lejova në heshtje të sodiste mamin tek bënte e ngazëllyer provën e fustanit të fundit prej mëndafshi ngjyrë floriri përpara pasqyrës së madhe; tek i thoshte modistes t’ia bënte dekoltenë ca më të dukshme, mëngët ca më të ngrëna nën sqetull… Tek zhvishej e vishej, tek ngrinte flokët lart, se mbase i shkonin ashtu më tepër, tek përvishte fundin dhe shkurtonte cohën përmbi këmbët e saj të bardha…
Kjo lloj soditje e përbashkët dhe kjo bashkëfajni e heshtur, vazhduan kohë të tëra, gjithësaherë mami vendosej përpara pasqyrës sa një bojë njeriu të shtëpisë së zonjës Eftiqi për të bërë provat e shumta të fustaneve. Gjer mbrëmjen kur ne shkuam tek ajo për të marrë rrobat e qepura të verës.
Unë mezi prisja të ulesha mbi stolin tim të vogël pranë dritares, frymëmbajtur nga kureshtja për të parë nëse do të shfaqeshin sërish sytë në kopshtin e trëndafilave.
I gjeta aty mes trëndafilave, të mbushur me lot nga pritja e gjatë; s’kam parë kurrë në jetë sy të atillë që dukeshin sikur zjarrmonin nga ethet dhe ankthi.
Ndërsa të dyja gratë, gjithnjë përpara pasqyrës, provonin edhe njëherë rrobat e përfunduara, unë u bëra gati që për herë të parë t’u flisja syve. Ende nuk i kisha gatitur fjalët: doja vetëm t’i paralajmëroja se ky qe takimi ynë i fundit…
Përpjekja për ta prishur heshtjen magjike të marrëveshjes sonë, më kushtoi shtrenjtë: padashur e kisha tradhtuar.
Nga një fatalitet i rreptë apo nga një lojë ogurligë pasqyrash, zonja Eftiqi, deri atë çast me shpinë nga ne, e urta dhe e buta zonja Eftiqi, u kthye rrëmbimthi me fytyrë të prishur dhe me flokët drizë mbi kokë si një e marrë, e përshkoi largësinë pasqyrë-dritare sa hap e mbyll sytë me gërshërët e mëdha në duar, shtriu krahun përpara dhe qëlloi vetëtimthi.
M’u morr fryma dhe mbylla sytë fort. Dëgjova një kërcitje të thatë lënguese dhe asgjë tjetër.
Kur hapa sytë sërish, pashë vetëm një degë trëndafili të thyer dhe zonjën Eftiqi që, e verdhë si meit, mendjehumbur fshinte pas përparëses gërshërët e gjakosura.
Atë nuk e pashë më kurrë. As zonjën Eftiqi. Pak muaj më vonë u shpërngulëm familjarisht në një tjetër qytet.
Kishin kaluar njëzet e ca vjet që nga ajo kohë, kur më zuri syri në lulishte degën e thyer të trëndafilit dhe gërshërët e mëdha të kopshtarit pranë e pranë. Kisha pothuaj moshën që ai kish pasur dikur. Ndjeva një ngut të çuditshëm për të takuar zonjën Eftiqi; nuk dija asgjë më për të, madje nuk dija as nëse ishte gjallë apo kishte vdekur.
I rashë çokut të derës së shtëpisë që ndodhej në rrugicën e qetë dhe të vetmuar si të ndarë nga bota: tri herë çokut të derës dhe tri trokitje të tjera me unazë, njëlloj siç bënte mami im dikur.
U dha në derë vetë zonja Eftiqi, e rënduar nga pesha e viteve, por mua m’u duk edhe si e kërrusur nga pesha e të fshehtës së përgjakur që mbante në zemër; vetëm topuzi i flokëve ishte po ai i gjithhershmi, ndonëse krejt i argjendtë.
– Jam… – u rreka t’i freskoja kujtesën.
– Eja, – më tërhoqi ajo pas vetes nëpër hajatin e hijesuar. Ashtu siç ishte e gjithë shtëpia.
Kur hyra brenda, sytë më shkuan te stoli i vogël bri dritares.
– Sot u mbushën njëzet e pesë vjet që nga ajo ditë, – foli me zë të dridhur zonja Eftiqi.
Nuk u besoja dot veshëve. Çfarë mund ta bënte atë grua të mendonte se mua më kujtohej ajo ngjarje e kaluar dhe s’ma kish marrë me vete fëmijëria e largët? Çfarë rastësie më kish sjellë aty pikërisht atë ditë? Zonja Eftiqi m’u duk papritur e veshur me pushtete të fshehta, sikur ajo vetë i lëvizte fijet e atij që jemi mësuar ta quajmë fat apo vetëm rastësi e çuditshme, se ajo e pat mbajtur aty gjithçka të pandryshuar, madje edhe aromën e trëndafilave që vërshonte gufla-gufla nga dritarja, nga frika se mos nuk kujtohesha dot në një klimë tjetër. Imagjinata që nisi të më regëtijë si zemër më përndriti në mendje se ndoshta ajo vetë e kish vënë në lulishte edhe degën e thyer të trëndafilit edhe gërshërët e mëdha. Në fund të gjithë këtyre përngjajtjeve dhe pandehmave m’u krijua siguria se ajo më kish sjellë mua gjer aty, që të më bënte rrëfimin e saj çlirues…
– Ai më ish bërë makth, – nisi të fliste, porsa unë u ula si automat në stolin e vogël pranë dritares. – Më shfaqej në derë si fantazmë, atëherë kur nuk e prisja, dhe fillonte kontrollin. I nxirrte shtëpisë fundin.
Ndjeva se më ishin zmadhuar bebëza e syrit…
– Eh! Asokohe kontrolloheshin të gjithë ata që bënin punë private, sepse ishte e ndaluar rreptë dhe gjobiteshin rëndë, – nxitoi të më sqaronte ajo. – Po unë doja të ushqeja vajzën dhe veten, im shoq kish rënë në burg për agjitacion dhe propagandë kundër rregjimit. – psherëtiu. – Ishte djalli vetë. Ish bërë tmerri i rrobaqepësve privatë dhe, për të zezën time, mua më ishte qepur si askujt tjetër. Më përndiqte edhe kur shkoja te ndonjë kliente për t’i bërë provën e rrobave. Cohat që më sillnin i fshihja në tavanin e shtëpisë, por edhe aty m’i gjente i paudhi. Madje, njëherë, m’u duk si i roitur, zbuloi dy fustane pothuaj të përfunduara të mamasë tënde dhe, pasi zhyti fytyrën në to për disa sekonda dhe i nuhati si i lektisur, m’i sekuestroi. E gjora unë, mblodha kursimet që kisha dhe i zëvendësova fustanet. Por atë mbrëmje…
Zëri i ish trashur si paluze dhe i mbante era tym. Fjalët zuri t’i thoshte gjysma shqip dhe gjysma greqisht. Zonja Eftiqi po përçartej…
– Atë mbrëmje kisha pikasur edhe përpara gjurmë në kopshtin e trëndafilave. Në pasqyrë, prej dritares së hapur, pikasa në fytyrën e tij që po mbulohej nga muzgu, një dëshirë të tmerrshme përvëlonjëse: ai dëshironte të më rrëmbente, veç fustaneve dhe djersës së punës sime, edhe mamin tënd, që unë e adhuroja.
U çova si me sustë nga një turbullim i beftë dhe u lëshova për nga dalja. Fjalët e fundit të zonjës Eftiqi më ndoqën pas:
– E humbi njërin sy, por mua nuk më denoncoi…
Këmbët më çuan nga kopshti i trëndafilave. E tërhoqa me vështirësi deriçkën e kalbur të tij dhe dola në rruginën përballë derës së ngallmuar të kishës.
