Një rumun i madh për tjetrin
Mircea Eliade e kam takuar për herë të parë rreth vitit 1932, në Bukuresht, kur kisha mbaruar do farë studime në filozofi. Në atë kohë, ai ishte idol i “brezit të ri” – formulë magjike kjo, që ishim krenarë ta përmendnim. I përbuznim “të vjetrit”, “gërxhot”, domethënë të gjithë ata që ishin përmbi tridhjetë. Lideri ynë intelektual bënte fushatë kundër tyre; i dërrmonte njërin pas tjetrit, i sulmonte pothuajse drejtpërdrejt (them “pothuajse”, sepse ndonjëherë gabohej, siç ndodhi kur sulmoi Tudor Arghezi-n, poet i madh, e vetmja e metë e të cilit qe se ishte i njohur, i pranuar nga të gjithë). Lufta mes brezave na dukej si çelësi i të gjitha konflikteve, principi shpjegues i çdo ngjarjeje. Për ne, të ishe i ri, donte të thoshte që automatikisht ishe gjeni. Mendoj se kjo lloj mendjemadhësie është universale. Pa diskutim. Po them se ajo s’kishte shkuar kurrë aq larg sa me ne. Përmes saj shprehnim dëshirën buzëplasur për të hyrë në histori, oreksin për të zënë vend në të, për të nxitur me çdo çmim të renë. Frenezia ishte në rend të ditës. Dhe kush mendoni, se e mishëronte atë? Dikush që vinte nga India, pra nga vendi që gjithmonë i ka kthyer shpinën historisë, për t’u bërë si e tillë. Unë s’do ta zbuloja këtë paradoks, nëse nuk shfaqej tek Eliade si dualitet i thellë, si formë e karakterit të tij, që nxitej njëkohësisht si nga thelbi, edhe nga e rastësishmja, si nga e gjithëkohëshmja, edhe nga e përditshmja, si nga misticizmi, edhe nga letërsia. Ky dualitet nuk i sjell asnjë pezm: është natyra dhe fati i tij të jetojë nivele të ndryshme shpirtërore, që vijnë njëri pas tjetrit, apo që mpleksen së bashku, të studiojë ekstazën apo të dëgjojë një anektodë, në mënyrë të natyrshme.
Në kohën kur e njoha, u habita që po thellohej në studimin e Sankhya-s (rreth së cilës kishte botuar një shkrim të gjatë) dhe po interesohej gjithashtu për romanin e fundit. Më vonë jam ngazëllyer nga spektakli i një kurioziteti aq të gjerë, aq të harbuar, i cili do të ishte patologjik te kushdo tjetër. Tek ai nuk kishte asgjë nga ajo këmbëngulja e zymtë dhe perverse e maniakut, nga fiksimi për t’u kufizuar në një fushë e vetme dhe për ta konsideruar gjithçka tjetër si të tepërt e të kotë. Të vetmin fiksim që zbulova – por që, për hir të së vërtetës, edhe ai u rezbit me kalimin e viteve – ishte fiksimi i poligrafit, pra pafiksimi par excellence, qyshse kishte atë babëzi për të nxituar mbi çfarëdo temë me një etje të pashterur kurioziteti. Nikolas Iorgan – historianin rumun, figurë e jashtëzakonshme, magjepsëse dhe habitëse, autorin e mbi një mijë veprave, të cilat, vende-vende janë shumë të gjalla, por, në përgjithësi, të ndërlikuara, të pandërtuara mirë, të palexueshme, plot gdhendçka e rrangulla stilistike – Eliade e admironte atëherë me pasion, siç admirohen elementet, pylli, deti, fushat, pjelloria në vetvete, gjithçka që buis, shumohet, përhapet dhe afirmohet. Ai s’hoqi dorë asnjëherë, veçanërisht në letërsi, nga supersticioni i vitalitetit dhe i rendimentit. Mbase e teproj, por kam gjithë të drejtën të besoj se, në subkoshiencë, ai çmonte më shumë librat sesa zotat. Më shumë sesa kultit të zotave u përkushtohej kultit të librave. Asnjëherë s’kam takuar dikënd tjetër që t’i donte aq sa ai. S’do ta harroj kurrë dalldinë me të cilën i prekte, i përkëdhelte dhe i shfletonte kur mbërriti në Paris (menjëherë pas çlirimit). Nëpër librari bëhej shend e verë, ishte si në shtëpinë e vet. Kaq shumë entuziazëm nënkupton një thellësi të madhe bujarie, pa të cilën nuk mund të vlerësohet mushtullia, harlisja, shkapërdarja – që të gjitha cilësi, me anë të së cilave mendja imiton natyrën dhe e kapërcen atë. Unë s’kam arritur dot asnjëherë ta lexoj Balzakun; për hir të së vërtetës, u largova prej tij në prag të adoleshencës; bota e tij ishte e mbyllur për mua, e pambërritshme; s’arrita kurrë të futem në të; jam kundërshtues i saj. Po vallë, sa herë Eliade u orvat të më kthente tek ajo? E kishte lexuar “Komedinë njerëzore” (“Comédie humainë”) në Bukuresht dhe e lexoi sërish në Paris, më 1947-n, ndoshta edhe në Çikago. Gjithmonë e ka dashur romanin e gjerë, gëlues, që zhvillohet në shumë plane, që të jep ndjesinë “e pafundësisë”, e pranisë masive të kohës; ka dashur grumbullin e detajeve dhe bollëkun e temave të ndërlikuara dhe të kundërta; nga ana tjetër ka përbuzur gjithçka që në letërsi është ushtrim, lojë anemike dhe e rafinuar, që i magjeps estetët me anën e prishur dhe tejësisht të kalbur të disa produkteve, që s’kanë jetë dhe instinkte. Por pasioni i tij për Balzakun mund të shpjegohet edhe ndryshe. Ekzistojnë dy lloj mendimtarësh: ata që duan procesin dhe ata që duan rezultatin. Të parët janë të lidhur me shpalosjen e gjërave, të etapave, me shprehjen e mendimit apo veprimit, sipas radhës; të dytët, me shprehjen përfundimtare, duke përjashtuar çdo gjë tjetër. Nga temperamenti, unë jam i prirur drejt të dytëve, drejt një Chamfort-i, një Joubert-i, një Lichtenberg-u, që na japin një formulë, pa na e zbuluar rrugën që të çon aty; qoftë për shkak të modestisë, qoftë për shkak të sterilitetit, ata nuk arrijnë të çlirohen nga supersticioni i të qenit koncizë: do të donin ta thoshin gjithçka në një faqe, me një frazë, me një fjalë; ndonjëherë ia dalin, veç rrallë; ama, duhet ta themi: lakonistët duhet t’i nënshtrohen heshtjes, nëse nuk duan të bien në një thellësi gjasme enigmatike. Kur të pëlqen kjo formë kuitensenciale apo sklerotike, është e vështirë të shkëputesh prej saj dhe të duash ndonjë tjetër. Ai, që për një kohë të gjatë është marrë me moralistët, e ka të vështirë të kuptojë Balzakun, por mund t’i marrë me mend arsyet përse të tjerët kanë dobësi për të, se ata mund të gjejnë tek universi i tij një ndjesi jete, bymimi, zgjerimi, lirie, që është e panjohur për amatorët e maksimave, zhanër i vogël, ku përzihen perfeksioni dhe asfiksia.
Sado e llagartë të jetë tek Eliade shija për sintezat e gjëra, ai nuk do të kishte shkëlqyer më pak nëse do të ishte ushtruar te fragmentarja, tek eseja e shkurtër dhe e vezullimtë: në të vërtetë, ka shkëlqyer, siç e dëshmojnë këtë shkrimet e tij të para, gjithë ajo sasi e madhe tekstesh të vegjël që i botoi si para nisjes në Indi dhe pas kthimit prej andej. Në vitet 1927-1928, bashkëpunoi rregullisht me një gazetë të përditshme të Bukureshtit. Unë banoja në një qytet provincial, ku po mbaroja studimet e gjimnazit. Gazeta mbërrinte aty rreth orës njëmbëdhjetë të paradites. Gjatë pushimit të gjatë vrapoja te kioska për ta blerë dhe kështu u njoha me emrat jo të zakonshëm: Asvaghosha, Ksoma de Körös, Buonaiutti, Eugenio d’Ors, dhe shumë të tjerë. Pëlqeja më shumë shkrimet mbi autorët e huajt, sepse veprat e tyre, ngaqë s’gjendeshin në qytetin tim, më dukeshin misterioze dhe përfundimtare; lumturia për mua katandisej në shpresën t’i gjeja një ditë. Kësisoj, tash për tash, s’mund të zhgënjehesha prej tyre, por ai ishte i pranishëm për shkrimtarët autoktonë. Çfarë diturie, frymëzimi dhe nervi qenë shpenzuar për ata artikuj, që zgjatnin veçse një ditë! Jam i sigurt se ishin plot regëtima jete, me interes dhe nuk ua kam ngrënë vlerat duke i deformuar përmes kujtimeve. Ç’është e vërteta, i lexoja me entuziazëm, por me një entuziazëm të kthjellët. Ajo që vlerësoja veçanërisht, ishte dhuntia e Eliades së ri për të bërë që çdo ide të ishte fërgëlluese, molepsëse, për t’i dhënë asaj një aureolë histerie, por një histerie pozitive, nxitëse, të shëndetshme. Afërmendsh, kjo dhunti e tij lidhet me një farë moshe, por, nëse shkon edhe matanë asaj, s’do më pëlqente ta shihja te “Historia e feve”… Eliade nuk shkëlqen më shumë sesa te “Letra për një lexues provincial”, që i shkroi pas kthimit nga India dhe i botoi si artikuj broshure tek e njëjta gazetë e përditshme. Besoj se nga këto letra s’më ka shpëtuar asnjë, i lexoja të gjitha, në të vërtetë i lexonin edhe të tjerët, sepse ato kishin lidhje me ne, na drejtoheshin neve. Ne ishim pjesëmarrës në to dhe secili priste radhën. Një ditë erdhi edhe imja. Ajo më ftonte të zhdukja obsesionet, të mos kaplohesha kohë pas kohe nga mendime të zymta, të merresha me probleme të tjera dhe jo me vdekjen – fiksimin tim, atëherë e gjithmonë. A do të përkulesha para një thirrjeje të tillë? Nuk isha aspak i gatshëm. S’mund të pranoja kurrsesi të flitej për gjë tjetër përveçse asaj, ndaj botova tekstin “Vizioni i vdekjes në artin nordik”, tek i cili u orvata të këmbëngul në të njëjtin drejtim. Në thellësi të vetes e qortoja mikun tim që nuk identifikohej me diçka, në vend të identifikohej me asgjënë, që mëtonte me qenë çdo gjë, teksa ishte i paaftë me qenë diçka – pra, shkurt, ishte i paaftë për fanatizëm, delire, “thellësi” – gjëra përmes të cilave nënkuptoja t’i jepte të drejtë vetes të kishte një mani dhe të mbahej tek ajo. Mendoja se të jesh diçka, do të thotë të pretendosh plotësisht një qëndrim, ta refuzosh disponueshmërinë, bishtnimet, ndryshimet e vazhdueshme. Më dukej se, të krijoje një botë për vetveten, një absolute të kufizuar dhe të ngërtheheshe pas saj me të gjitha forcat, kjo ishte detyra kryesore intelektuale. Është fjala për idenë e angazhimit, por që ka si objekt veç jetën e brendshme, një angazhim ndaj vetes dhe jo tjetrit. E qortoja Eliaden si të pakapshëm, ngaqë donte të ishte i hapur, i ndryshueshëm, entuziast. E qortoja, gjithashtu, që nuk interesohej veç për Indinë: më dukej se India mund të zinte vendin e gjithçkaje dhe ishte humbje kohe të merreshe me diçka tjetër. Të gjitha këto ankesa morën trajtë te një artikull me titull agresiv: “Njeriu pa fat”, në të cilin merresha me paqëndrueshmërinë e kësaj mendjeje që e admiroja, me paaftësinë e tij me qenë njeri i një ideje të vetme; aty rrëfeja anët negative të secilës prej cilësive të tij (që është edhe mënyra klasike me qenë i padrejtë dhe i pasinqertë me dikë), e qortoja se nuk i zotëronte ndjenjat dhe pasionet, se nuk i përdorte ato sipas shijes, se nuk e shmangte tragjiken dhe nuk e shpërfillte “fatalitetin”. Ky yrysh formal kishte një të metë: ishte shumë i përgjithshëm; si i tillë mund t’i drejtohej kujtdo. Përse një mendje teorike, një njeri i përpirë nga problemet, duhet të ishte ose heroi, ose monstra? Midis idesë dhe tragjedisë nuk ka ndonjë afri thelbësore. Por, në atë kohë, mendoja se çdo ide ose duhet të mishërohet, ose duhet të shndërrohet në britmë. I bindur që dëshpërimi ishte shenja e vetë zgjimit, e njohjes së gjërave, e qortoja mikut tim që ishte kaq optimist, që interesohej kaq shumë për gjërat dhe që e konsumonte veten në një veprimtari që s’kishte lidhje me dijen e vërtetë. Kjo vinte sepse isha abulik, e çmoja veten më të përparuar se ai, a thua se abulizmi ishte rezultat i ndonjë fitoreje shpirtërore apo i ndonjë vullneti të madh mençurie. Më kujtohet t’i kem thënë një ditë se, në një jetë të mëparshme, ai duhej të ishte ushqyer vetëm me bar, ndryshe si mund të kishte në vetvete kaq freski, besim dhe pafajësi?! S’mund t’ia falja që më bënte të ndihesha më i vjetër se ai, e bëja përgjegjës për acarimet dhe dështimet e mia dhe më dukej se shpresat e veta i kishte mbështetur në kurrizin tim. Si mund të vepronte në kaq fusha të ndryshme njëherazi? Ishte kurioziteti i tij – tek i cili shihja një demon apo, siç thotë shën Augustini, një sëmundje – që më bënte t’i drejtohesha me ankesën e pandryshueshme. Por, tek ai, ky kuriozitet nuk ishte sëmundje, përkundrazi, ishte shenjë e shëndetit. Bash për këtë shëndet e qortoja dhe e admiroja njëherazi. Por, këtu, duhet të më lejohet të jem një çikë i përmbajtur.
Mbase s’do ta kisha shkruar “Njeriu pa fat”, nëse për këtë nuk do të vendoste një rrethanë e veçantë. Që të dy kishim mikeshë një aktore me talent të madh, e cila, për fatin e saj të keq, ishte e fiksuar pas problemeve metafizike. Ky fiksim po i komprometonte edhe talentin, edhe karrierën. Kur luante në skenë, në kulmin e një tirade apo dialogu, e karfosnin preokupimet themelore, e zaptonin, i pushtonin mendjen dhe ajo që thoshte i dukej një broçkullitje e pashembullt. Kjo lojë e bënte të vuante; ishte shumë e fiksuar, sa as kërkonte, as donte të ndryshonte. Nuk u largua nga puna, por u kënaq të merrte role të parëndësishëm, që s’e mërzitnin aspak. Ajo përfitoi prej kësaj për t’iu përkushtuar pikëpyetjeve metafizike dhe shijes së vet spekulative, duke vënë mbi to të gjithë pasionin që e kishte shpalosur në teatër. Duke kërkuar përgjigje, ajo kthehej gjithë hutim nga Eliade, pastaj, me më pak frymëzim, drejt meje. Një ditë, duke mos e duruar dot, ai e largoi dhe s’pranoi ta shihte më. Ajo më tregoi zhgënjimet e veta. Ditëve në vazhdim e pashë më shpesh, e lija të fliste, e dëgjoja. Është e vërtetë: ishte e gjitha lëbyrëse, që të robëronte, por shumë lodhëse, insistuese, saqë, pas çdo takimi, i magjepsur dhe me shpirtin e plasur, shkoja të dehesha në bistron më të afërt. Një fshatare (sepse ajo ishte autodidakte, ardhur nga një fshat i humbur) që flet me kaq talent dhe pasion për Hiçin! Kishte mësuar shumë gjuhë të huaja, bubrronte në teozofi, lexonte poetët e mëdhenj, kishte provuar shumë zhgënjime, por asnjeri s’e kishte prekur aq shumë sa ky i fundit. Meritat dhe sfilitjet e saj m’u dukën të atilla sa, në fillim të miqësisë me të, s’arrija ta shpjegoja dhe ta kuptoja pse Eliade ishte sjellë vrazhdë me të. Duke e ftilluar sjelljen e tij si të pafalshme, për t’u hakmarrë, shkrova “Njeriu pa fat”. Kur artikulli u botua në faqen e parë të një të përjavshmeje, ajo u ngazëllye; e lexoi në praninë time me zë të lartë, a thua se ishte fjala për ndonjë tiradë të famshme dhe e analizoi paragraf pas paragrafi. “S’keni shkruar ndonjëherë më mirë sesa kaq”, më tha, lëvdatë kjo që i përkiste vetë asaj, sepse, në një farë mënyre, a s’ishte ajo që më kishte bërë ta zografisja dhe po ajo që më kishte dhënë detajet? Ditët në vazhdim e kuptova lodhjen dhe pezmatimin e Eliades, si dhe anën qesharake të sulmit tim të tepruar, për të cilin jo vetëm që s’më mbajti kurrë mëri, por, madje, u zbavit edhe vetë me të. Kjo formë e karakterit meriton të tregohet, sepse përvoja më ka mësuar se shkrimtarët – edhe pse të mbushur me kujtime të mrekullueshme – janë të paaftë të harrojnë një paturpësi që i ka lënduar.
Pikërisht në këtë kohë filloi të jepte leksione në fakultetin e letërsisë së Bukureshtit. Shkoja sa herë mundesha. Atë pasion që derdhte në artikujt e tij, fatmirësisht e gjeja në ato leksione më të buhishëm, më drithmues. Pa shënime, pa asnjë tjetër, i rrëmbyer prej një dalldie erudicioni lirik, ai ishte një shatërvan fjalësh të furishme, por, ndërkaq, me lidhje logjike, të cilat i theksonte përmes lëvizjeve të vrullshme të duarve. Një orë tension dhe, pas saj, për mrekulli, ai s’dukej fare i rraskapitur, dhe ndoshta nuk ishte vërtet. Dukej sikur zotëronte artin për ta vonuar lodhjen. Gjithçka që është negative, gjithçka që nxit vetëshkatërrimin, si në planin fizik, ashtu edhe shpirtëror, ishte e huaj për të, atëherë dhe gjithmonë. Sak, këtu e ka zanafillën paaftësia e tij për nënshtrim, për brerje ndërgjegjeje, si dhe për të gjitha ndjenjat e tjera që çojnë te qorrsokaku, tek apatia, te jo e ardhmja. Sërish, mbase e teproj, por unë mendoj se, nëse ai vetë, ka një kuptim të përkryer për mëkatin, ky mëkat nuk ka kuptim tek ai: ishte shumë i etshëm, shumë dinamik, shumë ngutshmëtar, plot projekte, kështu që s’mund të molepsej prej tij. Ky mëkat ka kuptim veç tek ata që mbllaçitin pa pra të shkuarën e tyre, që ngulen aty pa mundur të shkulen, që sajojnë gabime nga nevoja për tortura morale, si dhe për ta soditur vetveten përmes kujtimit të një veprimi të turpshëm apo të pandreqshëm, të cilin e kanë kryer, por, veçanërisht, që do të donin ta kryenin. Për obsesivët. Vetëm ata kanë kohë të zbresin në guvat e pishmaneve, të zhyten dhe të qëndrojnë aty, vetëm ata janë mbrujtur me atë materie me të cilën është i mbrujtur një kristian autentik, domethënë me diçka të brejtshme, të asgjësueshme, duke provuar dëshirën e dëmshme të jetë një i flakur nga shoqëria, por që ia del mbanë të fitojë; kjo fitore, asnjëherë e plotë, do të ishte nga ato që ai i quan “të kesh besim”. Qysh prej Paskalit dhe Kierkegardit, s’mund ta konceptojmë “shpëtimin” pa një aradhë gjymtimesh dhe pa kënaqësitë e fshehta të një drame të brendshme. Veçanërisht sot, kur mallkimi është në modë – e kemi fjalën për letërsinë – çdokush do të donte të jetonte në akth apo mallkim. Po a mund të jetë i mallkuar një njeri i ditur? Dhe, tekembrama, pse duhet të jetë? A s’di aq shumë gjëra, sa ta bëjë kabull ferrin dhe rrathët e tij të ngushtë? Është pothuajse e sigurt se vetëm anët e errëta të kristianizmit kanë akoma një farë jehone te ne. Ama, kristianizmi, nëse kërkon të gjejë thelbin e vet, në të vërtetë duhet të shikojë të zezën. Nëse ky imazh apo vizion është i vërtetë, sipas të gjitha gjasave, Eliade është në periferinë e kësaj feje. Po ndoshta është në periferi të çdo feje, si nga profesioni, si nga bindja: a s’është ai një nga përfaqësuesit më të shkëlqyer të një aleksandrizmi të ri, që, larg modës së vjetër, i vendos të gjitha besimet në të njëjtin nivel, duke mos adaptuar asnjërin? Përderisa ai refuzon të krijojë shkallë hierarkike për këto besime, atëherë cilin të pëlqejmë, të zgjedhim, apo të hyjnizojmë? S’mund ta imagjinojmë, duke u lutur, një specialist të historisë së feve. Ose, nëse do të lutej, ai do të demaskonte mësimet që jep, do të binte në kundërshtim me veten, do të shkatërronte Trajtesat e bëra, në të cilat nuk dallohet asnjë Zot i vërtetë, ku të gjithë zotat vlejnë njëlloj. I ka përshkruar dhe komentuar me talent, por s’mund t’u jepte jetë; ndryshe, për dëmin e tyre të madh, do t’ua kishte thithur gjithë esencën, do t’i krahasonte me njëri-tjetrin, do t’i përdorte kundër njëri-tjetrit dhe ajo çka do të mbetej prej tyre do të ishte një simbol anemik, me të cilin s’ka ç’bën një besimtar – nëse në këtë fazë diturish, deziluzionesh dhe ironish mund të gjendet ende dikush që beson me të vërtetë. Ne, që të gjithë, me Eliaden në krye, jemi si besimtarët e mësipërm, jemi shpirtra fetarë pa fe.
Përktheu dhe përgatiti për botim: Balil Gjini
