Jeta ime ka qenë vuajtja e një kompleksi të madh, një lloj pasigurie për të frymuar si dikush që vepron natyrshëm dhe mban pasoja për veprimet e tij të vullnetshme. Jam tunduar shpesh duke rënë pre e pasigurive e mandej, krejt pa nevojë, kam mallkuar veten për shumë kohë se si qenia ime kurthohej gafil nga këto vegime dhe iluzione, vrastare për karakterin e një fëmijë të mefshtë si unë.
Nuk ia kam dalë kurrë të shijoj çastin, vetëm pasojat e tij. Komplekset e mia ishin zhgualli im, ajo ‘bindja’ se jeta përreth meje çalonte dhe misioni edukues i njerëzve të rrethit nuk ia kishte dalë të krijonte një njeri të lirë. Po për çfarë më duhej liria në provincë, do të thoni ju? Së paku të mos kisha turp nga vetja si përshfaqja më brutale e mungesës së vetëbesimit. Ky turp lidhej drejtpërdrejt me të qenit askushi në një rreth të ngushtë, nga i cili përftoheshin ngjarje të mëdha dhe të shpeshta në atë copën tonë të botës. Isha një gur i përmbysur diku në një qosh të zallit, që nuk do kishte fatin të rrokullisej kurrë, qoftë dhe për të ajrosur anën e poshtme të lagësht e plot myshqe. Shpirti im e di sa e kam vuajtur mungesën e lirisë dhe të vëmendjes, jo të asaj vëmendjeje që merr trajtën e mendjemadhësisë, por si kujdes i domosdoshëm, aq sa i duhet njeriut për të mos pas frikë të jetë vetvetja. E kam kuptuar që në fëmijëri sigurinë e individit që rrethohej me dashuri. Sa i çlirët dhe stoik ishte ai në qëndrimet e veta. Shumë nga shokët e mi ishin të tillë, plot guxim dhe iniciativë. Ndërkaq, rrethi i provincës ishte i strukturuar mirë, pa plan, por në atë gjallimin e natyrshëm që nuk lejonte asnjë cedim. Të fortët kishin krijuar grupet e tyre. Të urtët mjedisin e tyre. Të mençurit vizionin e tyre. Vetëm unë rrekesha mes të triave për të gjetur veten, pa asnjë ide apo vizion. Një fëmijë me karakter të çoroditur, që në një labirint me shumë dyer nuk dinte se cilën të hapte, duke e shndërruar në tragjik aktin e thjeshtë dhe sublim të përzgjedhjes në bazë të intuitës dhe vetëbesimit. Kisha besuar se njeriu e gjen vetiu rrjedhën e ngjarjeve dhe përkatësive sociale. Të marrësh frymë do të thotë të gjendesh fiks në zhguallin e ekzistencës tënde; është ky zhguall që përcakton hapësirën tonë në këtë botë. Por unë s’e dija se çfarë më përkiste dhe as kisha tentuar ta zbuloja, sepse besoja në rregullimin natyror të marrëdhënieve. Gjithashtu, kisha besuar se të qenit naiv nuk lidhet me kohën dhe situatën, por thellësisht me qenien dhe gjenezën. E kisha përforcuar ndër vite këtë besim. Jam munduar ta shtjelloj imtësisht konceptin e naivitetit, e lidhja me të qenët dashamirës, ashtu duke u nisur nga vetja, sesa me paditurinë. Tashmë e di se naiviteti nuk është shpërblim, por dënim. Është risk që e mban përsipër, i vetëdijshëm se i përket një ane të caktuar të historisë njerëzore, atij kahu ku ti medoemos do jesh i tradhtuari, i gënjyeri, i mashtruari apo, në rastin më të keq, i panevojshmi.
Mamaja ishte detashmenti i familjes sonë. Një qenie krejt e çuditshme dhe e pashpjegueshme, e aftë të ta shkërmoqte entuziazmin deri në atë pikë sa të më vinte turp edhe pse kisha marrë një notë të mirë në shkollë. Unë llastohesha pak më tepër që të tjerët përreth të kuptonin vlerën time, por krekosjet nuk ishin stili i saj dhe as nuk i pranonte. Madje më ngjante sikur kënaqësia e jetës së saj ishte të shtypte kënaqësitë e të tjerëve. Shpesh më zinte nata duke lexuar romane për fëmijë nga biblioteka e shkollës. Në vitin e fundit kisha shkruar tri recensa për tre romane të ndryshëm, të cilat mësuesi i letërsisë i ruante me fanatizëm në fondin e shkollës si vepra të rralla krijuar nga nxënësit. Kjo nuk thoshte asgjë për njerëzit që më rrethonin, përkundrazi. Shokët talleshin me mua se isha një dembel i dhënë pas leximit dhe shkrimit, dy nga talentet që e karakterizonin njeriun si të dobët dhe të pavlerë. Prapësitë më të mëdha të fëmijërisë sime ishin një formë hakmarrjeje ndaj mamasë. Provinca i ka këto telashe, rritesh i ngecur në një hapësirë të kufizuar; brenda asaj hapësire zënë vend ëndrrat, dhimbjet, brengat, trishtimet dhe rrengjet, të cilat i shkëmben në atë lojën e madhe – jep e merr. Nuk i shpëton dot kësaj forme hibride, që je i dënuar ta mbash brenda vetes deri në fundin e jetës. Për shembull, natën bëja shurrën pas krevatit vetëm e vetëm të detyroja mamanë ta pastronte. Ajo i kapte macet herë nga zverku, herë nga pasqafe dhe i përplaste sa në një qosh në tjetrin, derisa i hoqi të gjitha një e nga një. Kështu zbuloi edhe rrengun tim. Ishte fillim shtatori, zakonisht ditët janë të freskëta dhe fëmijët të trishtuar pas verës së nxehtë të harlisjes.
Binte shi atë ditë. Arrita në shtëpi pasdite vonë. Shiu kishte larë godinat e hirta dhe në ajër mbizotëronte aroma e dheut. Me të hyrë në derë, më pa vëngër dhe pa folur u turr drejt meje për të më goditur. Me gjithë këmbënguljen dhe mbrojtjen me trup të babait dhe Kelit, ajo e gjeti një shteg të hapur nga pavëmendja për të më goditur në fytyrë. Kështu ma vrau përfundimisht entuziazmin dhe lumturinë prej rebeli. Më kujtohet që u plandosa në krevatin e madh të vëllait, qava si qurrash gjithë mbasditen dhe ëndërrova të isha dikush tjetër. Shpesh, jeta ime ka shpëtuar në saje të ëndërrimeve. Ndihesha i lumtur teksa e zhbëja qenien time të momentit dhe e strehoja atë në lloj-lloj karakteresh të tjera. Njëfarë lumturie e stisur dhe fantazie e çmendur, por e domosdoshme. Isha i lumtur, pra, vetëm kur isha dikush tjetër. Gjumi më zinte shpesh me tragën e tharë të lotëve e pluhurit. Kur zgjohesha, për të shkarkuar gjithë atë përjetim, pshurrja në hapësirën mes murit dhe krevatit – rifitoja fuqi për të marrë veten nga dramat e ekzistencës. Një tentativë për t’u ndjerë sadopak një fëmijë rebel, ai që në të vërtetë s’kisha qenë kurrë dhe s’e di pse dreqin provova të isha në një kohë kur gjithçka kishte marrë fund. Qullacëria ime ishte vulosur.
Me jetën përreth, dhe kryesisht me mamanë, kam qenë përherë një vëzhgues i imët. Mendoja dhe analizoja. Dy procese që zëvendësojnë njëri-tjetrin në turr dhe pa mëshirë, aq sa kur më tregonin një histori, shtjella e mendimeve ishte aq e fortë saqë të gjitha kujtimet e përafërta të përjetuara apo treguara gjatë gjithë jetës bëheshin njësh me të. Kaq ethshëm sa mendoja, po kaq paepur edhe analizoja. Ka ekzistuar një histori të cilën mamaja ime ua rrëfente shpesh mikeshave të saj. Flitej për një nënë që kishte pasur tetë fëmijë. Në rininë e saj ishte dashuruar me një djalë, i cili qe thirrur ushtar. Ai qe vrarë diku në kufi teksa luftonte. Ajo e kishte vuajtur shumë humbjen e tij. Pas disa vitesh gruaja u martua dhe lindi tetë fëmijë, por qe ndrydhur brenda asaj dhimbjeje dhe nuk kishte gjetur ngushëllim as te bashkëshorti i ri dhe as te fëmijët. Kjo ishte pjesa kulmore e historisë, gjatë së cilës mamasë i rridhnin lotët. Thuajse gjithmonë, ime më i mëshonte frazës përmbyllëse të historisë – ajo grua e kishte përjetuar aq fort dhimbjen, saqë besonte se vetëm vdekja mund t’ia fshinte. Këtë rrëfenjë e analizoja gjithmonë me veten time dhe mundohesha të gjeja një lidhje shkakësore me mamanë. Gruaja e rrëfenjës ua kishte përcjellë të tetë fëmijëve dhimbjen e saj të përmortshme, me sjelljen e mefshtë dhe të jetuarit e vagullt gjithë jetën, në gëzim dhe hidhërim. Kësisoj, fëmijët e saj kishin trashëguar më së shumti dhimbjet e nënës, por jo nënën. Ajo, krejt pa dobi, kishte humbur në të shkuarën e saj duke u ofruar fëmijëve të vet një mungesë, një nënë krejt të padenjë, që në vend të dashurisë u kishte mbjellë dhimbje në zemra. Ajo kishte vendosur ta vazhdonte jetën, të ndërtonte një familje, madje të sillte tetë fëmijë në jetë, por i kishte mbajtur të gjithë peng të dhimbjes së saj, në të shkuarën. Ajo vetë ishte dorëzuar përgjithmonë në kllapinë e dhimbshme të kujtimeve, por aty kishte burgosur edhe fëmijët. A mund të ketë një egoizëm më të tmerrshëm?! Pas këtij rrëfimi, gjithmonë më ndërmendeshin të gjitha situatat me mamanë, kur e kisha përcaktuar shpesh si përbindësh (pas zënkave apo dhe dackave, ku sigurisht doja ta vrisja, mendim që zgjaste maksimalisht një minutë, aq sa mjaftonte ta ndjeja veten të humbur përballë saj; krupa dhe ankthi më pushtonin dhe qenia ime e pafat vajtonte të qenët biri i një përbindësheje). Thellë-thellë, unë e dija që ime më nuk ishte një përbindësh dhe të qenët i pafat nuk kishte të bënte fort me të sesa me kohën dhe qoshen në të cilën jetoja, dhe mjaftonte herë pas here fytyra e saj e bukur (e të mendosh se e njëjta fytyrë ishte përbindëshi), që unë të harroja historitë e rrëfyera për mamatë kobndjellëse apo mamatë demon. Vetëm se këto ëndje të ëmbla brenda kokës sime zgjasnin fare pak. Mamaja kujdesej gjithmonë që ta zhbënte farën e kësaj lumturie të vockël, që shfaqej rrallë brenda meje. Kthehesha të pyesja veten: mos vallë dhe ime më ka një histori të ngjashme dhe nguron ta rrëfejë? Dhe ndoshta, krejt në pavetëdije, ajo e ndan me shoqet duke i transformuar personazhet dhe ngjarjet? Pse lotët e saj ishin aq të gjallë dhe të rëndë dhe pse, sa herë e rrëfente atë histori, përjetonte emocion të fortë; si ato që mund të burojnë prej një historie personale, sa të largët po aq dhe të ngulitur thellë brenda njeriut. Dhe shkoja deri aty sa besoja se personazhi i rrëfenjës ishte ajo vetë, por frika e gjykimit apo dëshira për ta lënë në harresë pjesën e errët të saj, duke i shfaqur botës vetëm fasadën ‘normale’, e detyronin të mos e kishte auto-rrëfim. Dhe dëshira për t’iu rikthyer aq shpesh asaj historie, sipas meje, lidhej fort me nevojën e herëpashershme për çlirim, që dhimbja të mos ia merrte frymën. Besoja se ime më ishte sprovuar tashmë; e kishte shkulur historinë nga vetja dhe e rrëfente si krejtësisht jashtë saj, si diçka të huaj, si një ndodhi të zakonshme jete, që s’ka lidhje me shpirtin apo lëkurën e saj. Kjo hamendje më ka munduar gjatë në fëmijëri dhe më ka bërë ta urrej me shpirt ish-të dashurin imagjinar të mamasë sime, shkaktarin e vuajtjeve të saj e, më pas, dhe të mijave.
(Fragment i shkëputur nga romani “Provinca”, shtëpia botuese “Onufri”, Tiranë, 2022. Ky libër ka fituar çmimin prestigjioz “Rexhai Surroi” për letërsi, në Kosovë.)