Një pyetje e ngjashme kaloi si fletërrufe edhe në kokën e Gjyshit tim: “Pse pikërisht Nusja e djalit tim për një barrë të tillë?”. Te kjo “Pse”, si rënkim i thellë, Gjyshin e kishte çuar një arsye krejt tjetër nga frika instinktive, që po torturonte tashmë shpirtin e Nënës sime. Nga mënyra si Selmani po i parashtronte gjërat, Gjyshi kishte krijuar përshtypjen se ai po linte një testament, po zbrazte një brengë të fshehtë, të cilën nuk donte ta merrte me vete përtej një fundi të afërt e të pakthyeshëm. Pse kishte zgjedhur ai pikërisht Nusen e djalit të tij të vetëm për një bela kaq të madhe? E kishte zgjedhur vetë, apo po zbatonte urdhrin e dikujt tjetër? Nusja ishte shumë e re, pa ndonjë shkollë të madhe dhe pa asnjë përvojë për të hedhur një valle kaq të ngatërruar, siç mund të jetë vetëm një valle e sajuar nga politika. Për më keq, ajo nuk e kishte as të Shoqin pranë për t’u këshilluar dhe sapo ishte bërë nënë, që do të thoshte se një pjesë të madhe të vëmendjes e të përqendrimit ia merrte natyrshëm foshnja. Gjyshi e dallonte fare mirë turbullirën, që kishte pushtuar Nënën time. Ishte plot me dhembshuri për të, e ndiente detyrimin për të ndihmuar, por e shihte veten krejt të pafuqishëm për ta kryer këtë detyrë.
Gjyshi hodhi mbi Selmanin një vështrim të përvuajtur. Diçka të përafërt me lutjen për pak mëshirë, që Selmani, fatmirësisht, as që e vuri re. Gjyshi nuk e kuptonte përse ndihej ashtu i mposhtur, gjë që e acaronte. Por edhe acarimi, më saktë liria për ta shprehur atë, ishte pjesë e një autoriteti, që ai nuk e kishte më mbi njerëzit që e rrethonin. Këtë po ia bënte të qartë Selmani me shpërfilljen që po tregonte ndaj tij. Ai vërtet e kishte lejuar të qëndronte në tryezë gjatë bisedës politike, që do të zhvillonte me Nënën time, i kishte shprehur madje edhe besim, duke i pohuar se nuk mbanin sekrete ndaj tij, por në vazhdim e kishte mbajtur pranë siç mund të mbahej një cung, që nuk kishte as kokë për të menduar, as veshë për të dëgjuar, as sy për të parë. Nëna, po ashtu, duke e mbajtur gjithë hallin për vete, pa i kërkuar asnjë ndihmë, qoftë edhe me një shenjë të syve, po i jepte të kuptonte të Vjehrrit se ai e kishte humbur tashmë rëndësinë si kryefamiljar. Ai nuk do të ishte më në gjendje as t’i udhëhiqte, as t’i mbronte anëtarët e familjes së tij. Gjyshi përsëriti me vete, pa ndonjë pakënaqësi ndaj Nuses, por gjithë trishtim, se ai ishte i huaj në këtë kohë dhe se paralajmërimi i Selmanit për kohët më të mira që po vinin, duhej kuptuar në fakt për të kundërtën. Të paktën për atë vetë si njeri, që vinte nga e shkuara, thënë me gjuhën zyrtare nga “koha e pararevolucionit”, qielli do të vinte vetëm duke u nxirë.
– Pse më takon mua ky nder? – përsëriti Nëna pak më e qetë dhe më e vendosur për të marrë një përgjigje.
– Sepse ne të dy e kemi tashmë një nyjë të re ku bashkohemi. E kam fjalën, një nyjë të re politike e që është jo dosido, por më e forta e planetit.
– Ku është kjo nyjë? Cila është ajo?
Selmani i hodhi Nënës një vështrim, sipas tij, plot kuptim.
– Hrushovi, – tha, – njeriu që po i jep socializmit pikërisht atë që i ka munguar, fytyrën njerëzore. Apo jo?
Nëna hodhi më në fund sytë nga i Vjehrri, si për ta pyetur nëse po kuptonte gjë. Gjyshi u hoq sikur nuk e vuri re. Le ta kuptonte Nusja se në politikë duhej të përballeshe e vetme! Në fakt, ai po ashtu nuk po kuptonte asgjë.
– Fol pak më qartë, të lutem! – tha Nëna.
– A nuk po flas qartë? – Selmani kërkoi ndihmën e Gjyshit.
– Unë të thashë, këto bisedat rreth politikës së sotme nuk i kuptoj. – Gjyshi kishte ndër mend të shtonte edhe se “jam i një kohe tjetër unë”. Por u ndal aty.
– Keni të drejtë, – iu drejtua Selmani të dy të pranishmëve me një zë pajtues. – Jam pak rrëmujë sot. Le të kthehemi te fillimi i fillimit, te dita kur u nakatos zia për vdekjen e Stalinit me gëzimin e familjes sime për dasmën e nipit. – Selmani qeshi lehtë, sipas tij përsëri me nënkuptim. Dhe shtoi: – Në fakt, unë nuk kisha zi. Përkundrazi, kisha festë të madhe. Por isha i detyruar që arsyen e madhe të festës ta mbaja fshehur në shpirt.
Pa lënë kohë për ndonjë pyetje nga ana e Nënës a për ndonjë këshillë për të mos e lëshuar shumë gojën nga ana e Gjyshit, Selmani nxori nga vetja të fshehtën më të madhe e deri atëherë më të rrezikshme të jetës së tij. Me të mësuar lajmin e vdekjes së Stalinit – ishte në pushimin e vogël pas orës së parë të mësimit – ai kishte lëshuar një ofshamë të thellë lehtësimi dhe sakaq kishte ndier t’i mbushej me shpejtësi fshikëza urinare. Gjithë ato vite si mësues, ai nuk mbante mend të kishte vënë ndonjëherë këmbën në nevojtoret e shkollës. E dinte se në pushimet midis orëve të mësimit ato ishin veçanërisht të dyndura nga nxënësit, që do të thoshte se nuk ishte fare e këshillueshme për një mësues të dukej andej gjatë atyre pesë minutave, në qoftë se nuk do të donte të hynte në gojën e pistë të adoleshentëve të qytetit. Por kësaj here, fshikëza e tij do të pëlciste po të mos zbrazej menjëherë. Nuk kishte rrugë tjetër përveçse të vraponte si i çmendur nga salla e mësuesve, përgjatë korridorit, që nuk kishte të mbaruar, drejt nevojtores më të afërt, me shpresën të gjente ndonjë shurrëtore të lirë. Kurrë më parë nuk e kishte ndier kaq thellë se ç’ishte shpresa.
Me t’u kthyer në sallën e mësuesve, për fat, orën pasardhëse e kishte të lirë, me trupin dhe trurin e shtendosur si të çliruar nga ndonjë torturë e tmerrshme, Selmani kishte pyetur veten i çuditur për arsyen e një krize të tillë të befasishme dhe të dhimbshme në fshikëz. Kishte arritur shpejt në përfundimin se gjithçka lidhej me lajmin që sapo kishte arritur. E njoftuar zyrtarisht me komunikatë të posaçme nga Komiteti Qendror i Partisë, komunikatë kjo e lexuar në radio nga vetë Enver Hoxha, vdekja e Stalinit ishte e sigurt. Trupi i tij, domethënë trupi i Selmanit, edhe pse në lulen e moshës së burrit, pa asnjë sëmundje dhe i sprovuar në tronditje të mëdha, e kishte lëshuar kësaj here.
– Ashtu siç u ndodh fëmijëve, edhe mua thjesht më shpëtoi nga gëzimi, – tha ai duke hedhur një vështrim euforik sa te Nëna, sa te Gjyshi.
Të dy po e ndiqnin me sy njësoj të shqyer.
– A nuk është për të qeshur?
– Jo, – iu përgjigj prerë Gjyshi. – Nuk është për të qeshur.
– Nuk po shoh ndonjë lidhje me Hrushovin, – tha Nëna me pak zë. Ajo kishte një dëshirë të sinqertë për të kuptuar ku ishte politika në një bisedë të tillë, e cila, sipas saj, ngjante mirëfilli me një përçartje.
– Ke të drejtë, – u përqendrua Selmani sërish te Nëna. – Deri tani të kam treguar vetëm gjysmën e sekretit të madh.
Gjysma tjetër dhe më e rëndësishmja fillonte me arsyen e shpërthimit të gëzimit të tij të jashtëzakonshëm, e që ai nuk mund t’ia pohonte askujt: ishte vdekja e Stalinit. Ishte një gëzim ende instinktiv. Por, pasdite, kur u kthye në shtëpi dhe gjeti këshillin familjar të mbledhur, në pritje për të marrë vendimin lidhur me dasmën e nipit, ai kishte fituar tashmë qetësinë e mjaftueshme për ta zotëruar veten. Ai, pra, kishte zgjedhur me vetëdije të plotë që dasma të bëhej sipas parashikimit. Këshilli familjar, duke besuar verbërisht te drejtësia e vendimit të Selmanit, ishte bindur pa e detyruar të zbrazte mllefin që kishte në shpirt kundër Stalinit dhe që do të ishte kthyer djallëzisht kundër tij në javët e në muajt e tmerrshëm që pasuan. Por ai nuk kishte pasur, megjithatë, kurrë brejtje në ndërgjegje pse e shpërdoroi besimin e njerëzve të afërt. Selmani i shihte gjërat nga një pikëpamje tjetër. Po të mos e kishte kafshuar gjuhën, siç e kafshoi, në vorbullën e gjyqeve politike do të ishin përfshirë pamëshirshëm edhe të gjithë ata, që e kishin dëgjuar. Ata do të ishin dëshmitarët kundër tij, por edhe dënoheshin gjithashtu rëndë qoftë edhe vetëm pse kishin pranuar fillimisht ta dëgjonin. Dhe, pastaj, pse nuk e kishin denoncuar menjëherë si armik të Partisë. Sipas tij, ai i kishte mbrojtur kështu njerëzit e vet, siç edhe i takonte. Ata nuk do të ndëshkoheshin si bashkëpunëtorë të armikut, sa kohë që as ai vetë nuk po e çonte gjuhën në fjalorin e helmatisur të armikut. Kyçja e gojës kishte qenë pika e fortë e mbrojtjes së tij.
Nënës i shkoi një rrëqethje frike nga koka te këmbët. Selmani e kishte zgjidhur gjuhën. Mos po bënte edhe ajo faj politik qoftë edhe pse po pranonte t’i dëgjonte përçartjet e tij? A mund të vinte një ditë që dikush ta vinte përpara përgjegjësisë pse nuk i kishte treguar vendin armikut? Por Selmani dukej i kurdisur dhe Nëna nuk kishte fuqi ta ndërpriste. Këtë fuqi e gjeti më në fund brenda vetes Gjyshi.
– Mos na e thuaj as ne, Selman, më kuptove? Edhe kaq sa na the, tepër është. Dëgjomë mua! Zëre se bashkë nuk kemi folur kurrë për këto gjëra! – Gjyshi kërkoi vështrimin e Nënës, e cila e miratoi me një tundje të kokës. Unë vazhdoja të flija aty pranë, në djepin tim, pa u shqetësuar aspak nga gumëzhima e shtuar e gjinkallave.
– Mos ki frikë, o burrë i maleve! – iu drejtua ai Gjyshit. Kishte gjetur fjalën e përshtatshme për ta prekur plakun në sedrën e malësorit. – Ka vdekur frika bashkë me Stalinin, Mixhë. Më beso! Unë këtë gjë kisha ndër mend atë pasdite, kur vendosa që zinë kombëtare, të shpallur nga vetë Enver Hoxha me gojën e tij, ta shkel për t’i dhënë rrugë festës së madhe në shtëpinë time. Jo se dija gjë, por, të betohem, e ndjeva. Ma tha fundi i shpirtit. Nuk mund të vinte më një xhelat i dytë si ai.
Selmani, i cili nuk e kishte falënderuar kurrë qiellin, kësaj here, aty, në mes të këshillit të familjes, e falënderoi në heshtje duke ngritur sytë drejt tavanit, për këtë rastësi të mrekullueshme, që vetëm dora e të madhit Zot mund ta sajonte. Dasma e nipit po i jepte rast të festonte në fakt me muzikë të madhe e lumë rakie ikjen në pakthim të vampirit.
– Vetëm tri vjet më vonë, në Kongresin XX të Partisë Komuniste të Bashkimit Sovjetik, duke përshkruar krimet e panumërta të Stalinit, Hrushovi e përshkroi atë të tillë siç e kisha përcaktuar unë në mendjen time: një përbindësh. Apo jo? – iu drejtua ai Nënës.
Ajo mblodhi supet. Selmani nuk priste ndonjë përgjigje.
– Ja, pra, që unë dhe ti (Nëna ime) bashkohemi politikisht te Hrushovi. Është burrë i madh ai. Më i madhi. Nuk ka ardhur këtu për pushime. Ka ardhur të sjellë kohët e mira edhe për ne, shqiptarët e shkretë. – Selmani solli fytyrën plot krenari drejt Gjyshit. – E kuptove tani ti, Mixhë i dashur, për çfarë kohësh të mira e kisha unë fjalën? U binde?
Gjyshi ishte bërë i bardhë në fytyrë.
– Shko na bëj kafetë! – iu drejtua ai Nënës me një zë fyti të tharë. Pastaj u kthye nga Selmani: – Të pimë tani kafenë e shtëpisë, me dashuri si gjithmonë, dhe ti, biri im, harroji këto që na the! Fshiji nga koka! Ne nuk i kemi dëgjuar. Ti nuk ke folur kurrë me ne për gjëra të tilla. Më dëgjove? Ose nuk ke më punë të shkelësh në shtëpinë time.
– Ja, pra, Mixhë i dashur, edhe për këtë ka ardhur Hrushovi në Shqipëri, për ta vrarë në fole atë lepurin e vogël e të shëmtuar të frikës, që Stalini kishte futur edhe në barkun tënd.
Nëna, nisur drejt kuzhinës për të bërë kafetë, e dëgjoi nga mbrapa dhe përfytyroi sa i lënduar në sedër ndihej i Vjehrri. Ai sigurisht nuk mund ta duronte një poshtërim të tillë. Nëna po çuditej pse ai nuk po e përzinte ndërkaq Selmanin me shqelma, siç përzihet një gojëndyrë. Pak më vonë, kur mysafiri u largua dhe ata të dy u gjendën vetëm, ballë për ballë, në të njëjtën tryezë nën hijen e manit, duke ngrënë drekë, Nëna do t’ia shprehte me ca gjysma fjalësh çudinë e vet. Por që Gjyshi e kuptoi mjaftueshëm.
– Nuk e përzija dot, – iu përgjigj ai dhe gjithë trupi iu mpak, siç i ndodh një burri të mundur.
– Pse?
– Ai po thoshte të vërtetën: unë e kam lepurin e frikës në bark. – ai heshti një grimë. – Kam frikë për ju, – tha duke treguar me vështrim djepin ku isha unë. – Për ju të tre, që ju kam dritën e syrit, – saktësoi ai. Pas një heshtjeje të dytë shtoi: – Selmani fliste me aq siguri në vete, sa më ngjalli sidoqoftë një shpresë.
– Çfarë shprese?
– Ndoshta po vjen vërtet koha të ngordhë ky lepuri i frikës në barkun tim, që po ma bren shpirtin ditë e natë.
