Press "Enter" to skip to content

Luan Rama: Poetja, dervishi dhe piktori

Dervishi, përballë saj… Në heshtjen e dhomës dhe meditimin e gjatë. Një dialog nën zë, ndërkohë që ajo shkruan vargje. Poetja dhe dervishi. Dervishi otoman, zbarkuar në Paris nga miku i saj, piktori Omer Kaleshi. Dervishi që e ka lënë teqenë e tij, që është larguar nga vallja e tij rrotulluese nën një muzikë “ney” dhe ka ndalur aty në dhomën e saj, një ditë të vitit 2012, ku qëndron ditë e natë brenda një kornize, duke e parë atë me sytë e mbyllur. “Edhe pse symbyllur, dervishi shikon” – thotë piktori. Magjia e mistikës. Dervishi ka fatin ta shohë poeten dhe në çastet e saj intime, edhe atëherë kur ajo zhvishet, fle, zgjohet, me këmishën e saj të hollë, me hiret e saj lakuriq dhe atë trup të hollë si nudot e hershme të vetë piktorit, atëherë kur ishte student, “nudo mjalti” siç i quan ajo, krijuar në vitin 1962.
E kisha fotografuar dervishin në atelierin e piktorit, kur ai e zbriti nga kavaleti i tij i vjetër dhe e vendosi në kornizë. Pastaj, një ditë, dervishi, gjeti një strehë tjetër, më të gëzuar e femërore, një strehë të përhershme, dhomën e poetes që e shikonte me aq kërshëri, poetes që i kishte kënduar aq shumë:

“… dervishi ballë shtratit tim,
nuk është në të zeza,
veshur me të bardha është,
gati të vijë rrotull,
por ai nuk rrotullohet,
është gati për ekstazën e tij,
qëndron i qetë dhe i paqtë aty,
duke pritur ceremoninë…”

Gjithçka kishte një shije dashurie, apo diçka më shumë: sublimja e ngjyrës, figurës dhe fjalës, e poezisë me pikturën, për çka aq shumë kishte shkruar edhe i madhi Leonardo Da Vinci. Atje, në atelierin e tij, krijohej mrekullia. A nuk ka shkruar ajo për tablotë e tij se:

“Mrekullia mbahet veç në një fill,
ku ti var
nga një breg në tjetrin
peshq dhe koka,
virgjëresha dhe barinj,
një lot alkimik…”

Ja ku kam ardhur tashmë në sallonin e mikes time Laure Cambau. Dervishi nuk është vetëm. Jemi tre. Ai rri i heshtur dhe dëgjon bisedat tona për atin e tij, krijuesin e tij, Omer Kaleshin.
Kur Laure u njoh me Kaleshin dhjetë vjet më parë, kur organizova ekspozitën e tij të madhe në hollet e bashkisë së Parisit XIII, ky piktor e habiti me kokat e tij të shumta: Omeri i kokave. Vallë përsëri një poemë homerike në kohët moderne?! Shpejt poetja e adhuroi edhe krijuesin e kokave. Ngjiste shkallët e shumta të katit të shtatë, atje në bulevardin “Arago”. Shkonte të shihte kokat e reja, barinj e dervishë, vajza që shisnin fruta, çobanë të rinj, personazhe të dramës së fundit ballkanike, fëmijë, fytyra ballkanasish të vjetër e të rinj. Atje, në atelier, ajo shijonte edhe rakinë e tij, edhe heshtjen e tij, pasi Omeri flet pak ose aspak… një “heshtje memece”, siç e cilësonte miku i tij, filozofi Jacques Lacarriere, i cili, po ashtu, i kishte kushtuar shumë poezi kokave të tij. Dhe kështu, poetja zbriste më pas ato shkallë “qiellore” për të shkuar në shtëpinë e saj apo në kafene, për të shkruar vargjet e saj. Kokat e Omerit rijetonin kësaj rradhe brenda vargjeve:
“Një podium kokash,
të vendosura e të futura bashkë,
një kokë e madhe mbi dy koka,
dy koka të vogla mbi një të madhe,
pesëmbëdhjetë koka kokëforta,
që bëjnë veç me kokë të tyre
e nganjëherë të bien mbi kokë!…”

Dhe kështu, njëra pas tjetrës, ajo krijoi nëntëmbëdhjetë poezi. Atëherë po përgatisja librin me titull “Fjala e Omerikëve”, duke përmbledhur poezitë e poetëve të ndryshëm, miq të piktorit, si: poetë francezë, shqiptarë, turq e maqedonas. Aty u vendosën edhe poezitë e Laure: një poezi, një tabllo. Pas botimit të librit në frëngjisht, shqip dhe maqedonisht, Laure Cambau do të vazhdonte udhëtimin e saj poetik nga atelieri i piktorit në sallonin e saj në “Rue Damesme”. Poezitë shtoheshin dhe, kur takoheshim, unë shpesh e pyesja nëse kishte ende ndonjë poezi të re për mikun e saj. Dhe ajo m’i dërgonte për të shuar kureshtjen time:

“Kam ëndërruar se më pikturoje
dhe unë kisha frikë në të bardhën e telajos…”

Këto poezi u botuan në librin e saj poetik “Letra vagabondit qiellor” (“Lettres au voyou céleste”), të shtëpisë botuese “Editions de l’Amandier”, një vëllim i ndarë në dy blloqe poetike, ku blloku i dytë “E bardha pa të bardhë” (“Blanc sans blanc”) i kushtohej Omerit dhe tablove të tij. Dhjetra poezi kushtuar Omer Kaleshit. Por, përsëri, kjo aventurë poetike, nga atelieri i bulevardit “Arago”, në “Vavin”, “Denfert Rochereau” apo në “Buttes aux Cailles” etj., do të vazhdonte më pas në mbrëmjet e vona në “Rue Damesme”. Kështu u krijuan poezitë e tjera si: “Sytë e triptikut”, “Mbi sytë e mi”, “Tabloja e të katërve”, “Përse dy data – palimpsest” etj. E kuqe me të kuqe, e zezë pa të zezë… një paletë ngjyrash poetike ngjizur në vargje, si në një pjatancë frutash të Chardin. Piktori gjithnjë e befasonte me krijimet e tij të reja, por edhe poetja e befasonte piktorin me vargun e saj. Dhe ishte ai tani që më përcillte poezinë e saj më të fundit, një poezi pas tjetrës: “Merre, lexoje… bukur!”… Dhe kështu lindi idea e këtij libri poetik, ku çdo poezi do të vendosej përkrah tablosë që e kishte frymëzuar, përcjellë nga frëngjishtja në shqip, nga njëri cep i urës gjigande në tjetrën, nga Parisi në Tiranë, në sofrën poetike të Rita Petros… Laure shikonte nuancat e së kuqes, humbiste në të kuq si në ujërat e një deti dhe në mendje i vinte historia e asaj ngjyre pas së cilës ishte kapur aq shumë piktori: ngjyra e përzgjedhur e tij që në vitet e Akademisë së Arteve të Bukura në Stamboll:

«Ti bën zjarr me çdo dru,
nga druri i spatulës tek druri i kavaletit,
nga këto flakë lind qielli i tablove të tua,
tabloja që mbushet me gjakun tënd,
në kufirin e së kuqes dhe hapësirës,
nga hauri tek therrtorja,
fëmija rritet dhe në ditët që zgjohen,
kërkon ngjyrën e zjarrit,
gjaku thahet në tas dhe në porta,
në këmishat dhe në koka,
spatula vazhdon udhën e saj…”

Në atelierin e Omerit, çdo detaj kishte për të një domethënie. Shpesh gjendeshim të tre, ulur në minderet otomane, para një rakije që ia sjell piktorit gjithnjë nga Shqipëria. Ajo vështronte atelierin dhe humbiste në detajet dhe imazhet e çuditshme të një jete, të një historie, në atë Ballkan të vockël, të rikrijuar aty, në katin e shtatë, buzë reve, në prag të qiellit dhe gjithësisë, në natën e yjëzuar… Përse ai kolltuk i rëndë prej druri i piktorit bërë nga duart e tij? Përse ajo musandër, ajo tabelë plot manometra elektrikë të një bote të shkuar, ato kukulla dervishësh, etj., përse syreti i gjyshit i varur në mur, figurinat në miniaturë të çobanëve, shportat ku ai imagjinonte të vendoste kokat e tij, ajo këmbë allçie që varej në tavan të atelierit apo ikona e kokës së prerë të Gjon Pagëzorit? Njëmijë “përse” si njëmijë shkallë për t’u ngjitur e zbuluar jetën e një njeriu, e një artisti. Dhe kështu, duke kërkuar domethënien e një date, një ngjarjeje, dhimbjeje e dashurie, ajo e ktheu këtë histori njerëzore në një poemë të gjatë, që s’dihet kur do të mbarojë, pasi piktori është i habitshëm, poetja gjithashtu! Gjithnjë do të ndeshesh me një të papritur.
Laure Cambau është një poete e njohur në rrethet letrare e poetike franceze. Disa çmime ndërkombëtare, ndër të cilat edhe çmimet “Poncetton” të SGDL-së (Shoqatës së të Drejtave të Autorëve) për librin e saj “Letra vagabondit qiellor” më 2010-n apo “Simone Laundry”, më 2015-n etj., dëshmojnë statusin e kësaj poeteje në poezinë franceze e frankofone në përgjithësi.
Poezinë e përqafoi që në fëmijërinë dhe adoleshencën e saj, kur shtatë vjeçare shkroi poezitë e para e më pas tekste këngësh, kohë kur luante sonatat e para të Chopin në pianon e vjetër familjare. Ishte biblioteka e madhe e prindërve dhe ajo botë librash që do t’i shpaloste magjinë e leximit dhe të krijimit, dhurata e nënës për ditëlindje me një vëllim të Baudelaire në “Pleiade” të Gallimard. Kështu, Baudelaire u bë shpejt i preferuari i saj, ylli polar poetik. Pastaj Verlaine, Rimbaud… Më vonë poetë të tjerë trokitën në dritaret e shpirtit të saj: Max Jacob, Eluard, Lorca… Çuditërisht edhe një poet mistik spanjoll: Jean de la Croix apo vetë figura e shenjtes Thérèse de Lisieux në Normandi. Poetë, mistikë dhe shenjtë… shenjtë të të gjitha feve dhe kombeve. Libri i parë poetik “Bulevarde lunatike” (“Boulevards lunatiques”), u botua në “Editions Brocéliande”, në vitin 1998, ku poezitë e saj ilustroheshin dhe me fotot e botuesit. Ishte padyshim një ngjarje në jetën e saj, duke e frymëzuar për të ngjitur më shpejt shtigjet e reja poetike.
Laure Cambau është gjithashtu pianiste. Jo rrallë ajo të fton në koncertet e saj muzikore apo ato koncerte që ka dhënë nëpër Europë, ku poezia gërshetohet me sonatat e pianos, ku luan muzikë me tekstet e Heine, Holderlin, Eluard, Hesse, Lorca…
Ndoshta është dervishi i Omerit ai që e shtyu Laure të merrte udhët drejt Shqipërisë dhe t’i ngjitej Malit të Tomorrit, atje ku çdo vit bëhet festa e bektashinjve, atje ku kryegjyshi botëror, Baba Mondi, bën lutjen drejtuar Zotit të tij. Lutje me aromë paqeje, shpirti që nuk vdes, vere dhe dashurie. Në dhomën e saj, Laure ka madje dhe një diplomë të firmosur nga dora e kryegjyshit për shfaqjen e saj në majën e Tomorrit në atë ditë plot diell të festës së madhe midis mijëra besimtarëve. Ajo më tregon diplomën dhe qesh me mirësi. Një diplomë ndryshe nga diplomat e tjera, që shpërndahen në të katër anët e botës… diplomë mistike, sepse ishin dervishët që e nxitën kështu të shkruante për ta dhe për rrugëtimin e tyre të gjatë, nga Bektash Veliu në shekullin e XIII, duke kaluar nëpër tokat dhe poemat e sufistit Jonuz Emré, për të ardhur në Malin e Tomorrit, në Shqipërinë e vitit 2014. Legjenda thotë se themeluesi i bektashizmit, Haxhi Bektash Veliu, mori një grusht dhé nga varri i Baba Abaz Aliut dhe e vendosi në majën e atij mali, duke krijuar kështu një varr të dytë të shenjtë në malet shqiptare. E megjithatë, duket se jo vetëm dervishi i Omerit e nxiti atë të udhëtonte si të ishte një Aleksandra David Néel, Hester Stanhope, kontesha Gasparin, që shkruante për brigjet e thepisura të Jonit shqiptar, Mary Montagy, udhëtare këto të shekullit XIX apo dhe si udhëtaret e kohëve moderne. Ajo më tregon për profesorin e saj të historisë, kur ishte në shkollë në moshën 13-vjeçare dhe kur ai u fliste me entusiazëm për Shqipërinë maoiste dhe utopinë e një vendi që nuk donte t’ia dinte për superfuqitë; kjo tashmë e bën të qeshë me të madhe. Pastaj më tregon për shkrimtarin e njohur Robert Escarpit, që i ati, mik i tij, gjithnjë kur e takonte e thërriste “Robert l’Albanais” (“Robert shqiptari”), i cili ishte mahnitur nga Shqipëria e “Gjeneralit të ushtrisë së vdekur”. Më pas ajo vazhdon të më tregojë për udhëtimin e familjes së saj në jahtin e një miku të afërt, kur së bashku, nga Brindizi, ata u afroheshin brigjeve shqiptare pranë Shkodrës dhe kur shoqëruesi nxitoi t’i largonte nga ato brigje të heshtura, pasi “ushtarët e Republikës së ‘paepur’” mund ta kthenin udhëtimin e tyre në një “udhëtim funebër”… kështu, Shqipëria kishte mbetur një mit, që gjithnjë e grishte, madje edhe në ditët kur do të shkonte në Festivalin Poetik të Strugës, aq pranë Shqipërisë mitike, “planetit të pashkelur” nga pinjollja e “princit të vogël”… Më së fundi, atë gusht të vitit 2014, bashkë me poezitë e dervishëve të saj, ajo shkeli zbathur në tyrben e famshme dhe të shenjtë, që ngrihej atje në majë të atij mali, si një observator i shenjtë i shpirtrave njerëzorë… Atje bashkohej dhe qielli, poezia, piktura e Omerit dhe shpirtra që kishin jetuar në mijëra vjet.
Në dhomën e poetes, tabloja e dervishit, tabloja dhuratë e piktorit, është gjithnjë aty, përballë shtratit, varur si në një qiell mistik, i pagjumë e vigjëlues, i paqtë e njëherësh si një ashik i heshtur, që vështron përtej brigjeve ballkanase:

«… fle dhe vallëzoj
dhe ëndërroj në të bardhë
dhe ballë meje
një dervish më flet;
fjalët e tij janë karemë memecë,
një qumësht blu, që më bën për vete,
në një këngë para pemëve,
në të djathtë kam një plagë,
në të majtë një “flakë të pikturuar”
dhe ballë meje një dervish…

Be First to Comment

Lini një Përgjigje

Adresa juaj email s’do të bëhet publike. Fushat e domosdoshme janë shënuar me një *

You cannot copy content of this page